مراسم پیر شالیار | آیینی به قدمت تاریخ

امروز می‌خواهیم به کردستان زیبا و دلشین سفری داشته باشیم و گشتی در این استان تماشایی بزنیم. استانی با منظره‌های طبیعی خیره کننده که نفس‌ها را در سینه حبس می‌کند، سرزمینی که از هر گوشه آن نوای موسیقی به گوش می‌رسد و دیاری که رنگ و شکل لباس های محلی آن دل از هر بیننده‌ای می‌برد. سرزمین غار کرفتو، طولانی‌ترین غار تاریخی ایران، دریاچه زریوار و غروب تماشایی، اورامانت تخت و معماری پلکانی و بسیاری جاذبه‌های دیگر که ما را به یک سفر دلنشین دعوت می‌کند. سفر امروزمان به کردستان اما نه برای لذت بردن از یک جاذبه، که شرکت در یک مراسم جذاب و معروف است. مراسم پیر شالیار که در یکی از زیباترین مناطق کردستان، منطقه هورامان اجرا می‌شود، مردم را دور هم گرد می‌آورد و حس همکاری و همدلی را در آن‌ها‎ زنده می‌کند. مراسمی‌که با شکوه خاصی برگزار می‌شود و یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی کردستان محسوب می‌شود. همراه‌مان باشید.

از مراسم پیر شالیار چه می‌دانیم؟

مراسم پیر شالیار یکی از مهم‌ترین آیین‌هایی است که در منطقه اورامانات برگزار می‌شود و ریشه در اسطوره‌ها و اعتقادات مردم این دیار دارد. این مراسم به اسم عروسی پیر شالیار معروف است و گفته می‌شود قدمت آن به هزار سال و یا بیشتر باز می‌گردد.

پیر شالیار آیینی سنتی است که هر ساله در نیمه زمستان برگزار می‌شود و مردم را از گوشه و کنار اورامانات، کردستان، ایران و حتی خارج از ایران در کنار هم جمع می‌کند. این آیین در واقع مراسم سالگرد ازدواج یک پیر عرفانی است که بین مردم ارج و قرب زیادی داشته و از کرامت‌های او داستان‌های زیادی تعریف شده است.

منظر فرهنگی هورامان | بیست و ششمین اثر ثبت جهانی ایران در سازمان یونسکو

در تاریخ 5 مرداد 1400، منطقه هورامان یا اورامانات با عنوان منظر فرهنگی هورامان/اورامانات در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید. منطقه‌ای تاریخی با بافت پلکانی و آداب و رسوم ویژه که در سطح جهان شهرت پیدا کرده است و قدمت تاریخی و فرهنگی بسیار طولانی دارد.

منطقه هورامان یا اورامانت بخش‌هایی از شهرستان سروآباد، سنندج، کامیاران و دره‌های اورامانات تخت، لهون و ژاوه رود در استان کردستان و شهرهای روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه را شامل می‌شود.

پیر شالیار کیست؟ چرا اینقدر پیش مردم کردستان عزیز است؟

در مورد اینکه پیر شالیار دقیقا چه کسی است و چند سال پیش زندگی می‌کرده است، داستان‌های زیادی وجود دارد. برخی بر این اعتقاد هستند که پیر شالیار فرزند جاماسب از بزرگان دین زرتشت است که هزاران سال پیش زندگی می‌کرده است، فردی که توانسته بود به مرحله‌های بالای کمال برسد و معجزات زیادی داشته باشد.

برخی هم بر این باور هستند که پیر شالیار از نوادگان امام صادق است که “سید مصطفی عریضی” نام داشت و در سال‌های 497 ه.ق تا 561 ه.ق زندگی می‌کرد. او که در اورامانات تخت به دنیا آمده بود، در زمان کودکی برای یادگیری علم به شام و کردستانات رفت و پس از آن به حضور عبدالقادر گیلانی از بزرگان صوفیه رسید. سید مصطفی مدتی نزد عبدالقادر گیلانی به تزکیه نفس پرداخت و پس از آن برای ارشاد مردم زادگاه خود، راهی اورامانات تخت شد. مدت زمانی که پیر شالیار در هورامان زندگی می‌کرد، این منطقه به سرزمین عرفان تبدیل و خانه او پذیرای عرفا از جاهای مختلف شد. عرفا برای بهره بردن از کرامات پیر شالیار به این منطقه سفر می‌کردند و مردم احترام و ارادت بسیار زیادی نسبت به او پیدا کردند.

آرامگاه پیر شالیار

آرامگاه پیر شالیار در روستای اورامانات تخت قرار دارد. بنایی ساده با گنبدی فیروزه‌ای بر سر که بین مردم احترام بسیار زیادی دارد و دور تا دور آن دخیل‌هایی بسته شده است. در کنار آرامگاه پیر شالیار، خانه و چله خانه او هم جزو مکان‌های مقدس اورامانات محسوب می‌شود.

نام عکاس: نوید صیدی مرادی

زمان و مکان برگزاری جشن پیر شالیار

مراسم پیر شالیار معمولا دو بار در سال جشن گرفته می‌شود، یکی در میانه زمستان و دیگری در میانه بهار. مراسم اصلی پیر شالیار 45 روز بعد از شروع فصل زمستان و در نیمه بهمن ماه به مدت سه روز برگزار می‌شود و مراسم بعدی در میانه بهار جشن گرفته می‌شود.

روز آغاز جشن را متولی پیر شالیار با تقسیم گردوهای درخت وقفی خانه او بین اهالی اورامانات و روستاهای اطراف تعیین می‌کند که معمولا بین 11 تا 15 بهمن ماه می‌شود. سه روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه روزهای اصلی برگزاری این جشن است. مکان برگزاری مراسم پیر شالیار هم همان‌طور که گفتیم، منطقه اورامانات تخت در استان کردستان است، جایی که آرامگاه پیر شالیار در آن قرار دارد.

چرا مراسم پیر شالیار برگزار می‌شود و افسانه پشت برگزاری آن چیست؟

 ماجرا به زمانی باز می‌گردد که دختر شاه بخارا، شاه بهار خاتون مریض می‌شود و نمی‌تواند چیزی بشنود و حرفی بزند. هیچ طبیبی نمی‌توانسته او را شفا بدهد و در وضعیت او تغییری ایجاد کند. پادشاه بخارا این خبر را پخش می‌کند که هر کس بتواند دخترش را شفا دهد، او را به عقد دخترش در می‌آورد.

آوازه کرامات و معجزات پیر شالیار به گوش پادشاه می‌رسد، او دختر و برادرش را به اورامانات می‌فرستد تا شاید دخترش شفا پیدا کند. گوش‌های بهار خاتون زمانی که به نزدیکی روستای هورامان می‌رسد، شنوا می‌شود. زمانی که دختر پادشاه به نزدیکی خانه پیر شالیار می‌رسد، صدای دیوی را از داخل تنوره ای می‌شنود، تنوره ای که امروزه به تنوره دیوها مشهور است. دیو نعره‌ای می‌کشد، روی زمین می‌افتد و کشته می‌شود. به محض مردن دیو، شاه بهار خاتون شروع به حرف زدن می‌کند و زبانش باز می‌شود.

بر اساس قولی که پادشاه داده بود، دخترش را به عقد پیرشالیار در می‌آورد. جشن عروسی بزرگی برای این دو برگزار می‌شود و این مراسم عروسی طی سال‌ها به این مراسمی‌که این روزها در منطه اورامانات تخت می‌شناسیم، تبدیل می‌شود.

در مراسم پیر شالیار چه کارهایی انجام می‌دهند؟

مراسم پیر شالیار با تقسیم گردوهای باغ خانه او آغاز می‌شود و با آیین تربه به پایان می‌رسد. اهالی اورامانات در روزهای اجرای مراسم، تمام کارهای خود را تعطیل و سعی می‌کنند تمام و کمال در این آیین حضور داشته باشند. در هر روز مراسم پیر شالیار، اتفاق‌های ریز و درشت زیادی می‌افتد که در ادامه به معرفی هر کدام از این آیین‌های جذاب می‌پردازیم:

تقسیم گردوها

چهارشنبه اولین هفته بهمن ماه (یک هفته قبل از مراسم اصلی پیر شالیار)، متولی آرامگاه و خانه او گردوهای باغ پیر شالیار را به کودکان و نوجوانان روستا تحویل می دهد و از آن‌ها‎ می‌خواهد این گردوها را بین اهالی تقسیم کنند. با این کار اهالی متوجه می‌شوند هفته بعد مراسم برگزار می‌شود و خود را برای اجرای آن آماده می‌کنند. آن‌ها‎ در طول هفته، برای مراسم کلاو روچنه کودکان، بسته های تنقلات، گردو و بیسکوییت درست می‌کنند. برادران برای خواهران خود و برادرزاده ها برای عمه خود این بسته را می‌برند و شروع مراسم را به آن‌ها‎ تبریک می‌گویند.

کلاو روچنه

قدم بعدی برای برگزاری جشن پیرشالیار، اجرای مراسم کلاو روچنه است. مراسمی‌که مخصوص کودکان است و از یک روز قبل از شروع مراسم اصلی (سه شنبه) شروع می‌شود و تا صبح فردا (چهارشنبه) ادامه پیدا می‌کند.

نقطه آغاز کلاوروچنه از محله سرپیر شهر اورامان تخت است، کودکان عصر سه شنبه در این محله با کیسه‌هایی در دست به در خانه می‌روند، کلمه کاوروچنه را بر زبان می‌آورند و منتظر صاحباخانه می‌شوند. صاحب‌خانه هم با کیسه‌های تنقلاتی که از قبل آماده کرده‌اند، کیسه‌های کودکان را پر می‌کنند و آن‌ها‎ را شادمان به خانه دیگری می‌فرستند. این مراسم تا آخر شب در محله سرپیر ادامه پیدا می‌کند و باقی مراسم به صبح زود فردا موکول می‌شود.

صبح چهارشنبه هم از اذان صبح تا طلوع آفتاب، کودکان مراسم کلاوروچنه را ادامه می‌دهند.

نام عکاس: مصلح پیرخضرائیان

قربانی کردن حیوانات

پس از اینکه مراسم کلاو روچنه برگزار می‌شود و تمام اهالی گردوهای‌شان را تحویل می‌گیرند، مراسم بعدی شروع می‌شود. ساعت 9 صبح اهالی گرد هم می‌آیند و دام هایی که مردم نذر این مراسم کرده‌اند را قربانی می‌کنند. این دام‌ها معمولا اواخر پاییز برای متولی جشن پیرشالیار فرستاده می‌شود و او از این دام ها تا زمان اجرای مراسم، نگه‌داری می‌کنند. تعداد این دام‌ها معمولا به 70 تا 80 راس می‌رسد که مقداری از آن برای پخت آش مخصوص این مراسم استفاده و باقی هم بین اهالی تقسیم می‌شود.

مراسم پخت آش ولوشین

قدم بعدی در اجرای جشن پیر شالیار، پخت آشی به نام ولوشین با گوشت‌های قربانی است. پخت آش از ساعت 16 روز چهارشنبه و بعد از اقامه نماز عصر شروع می‌شود و بعد از پخت، بین اهالی روستا و افرادی که از راه های دور و نزدیک برای شرکت در مراسم راهی اورامان تخت شده‌اند، تقسیم می‌شود.

 در کنار پخت آش مراسم دف زنی و رقص عرفانی هم در محوطه خانه پیرشالیار انجام می‌شود و تا غروب ادامه پیدا می‌کند.

نام عکاس: آریان نصرالهی

مراسم دف زنی و رقص و سماع عرفانی

جذاب‌ترین بخش مراسم جشن پیر شالیار، آیین دف زنی، رقص و سماع عرفانی است که روز پنج شنبه عصر با حضور اهالی روستا و گردشگران برگزار می‌شود. رقص و سماع عرفانی به صوت دسته‌جمعی انجام می‌شود، عده‌ای مسئولیت هدیت سماع کنندگان را برعهده می گیرند و عده‌ای دیگر هم با زدن دف، جشن را در شور و حال عجیبی فرو می‌برند. آیین رقص تا غروب ادامه پیدا می‌کند.

شب نیشت

بعد از مراسم دف زنی، اهالی در خانه پیرشالیار جمع می‌شوند و ذکر و تهلیله و شعر می خوانند که از این شب با نام شب نیشت یاد می‌کنند.

راز و نیاز در آرامگاه پیر شالیار

در نهایت روز جمعه اهالی اورامان تخت برای راز و نیاز راهی زیارتگاه پیرشالیار می‌شوند، به آرامگاه و درخت‌های اطراف آن با پارچه دخیل می‌بندند و بعد از خواندن دعا و ذکر، برای برگزاری مراسم نماز جمعه راهی مسجد می‌شوند.

تربه

آخرین بخش از مراسم پیرشالیار، آیین تربه است. این آیین روز جمعه هفته بعد از مراسم اصلی اجرا می‌شود. برای این مراسم زنان روستا با استفاده از آرد گندم، مغز گردو و عطریان و سبزیجات کوهی نانی محلی به نام گته مه ژگه می‌پزند. روز جمعه تمام مردم اورامان با نان‌های پخته شه به سر مزار پیران شهر می‌روند، نان‌ها را بین اهالی طایفه خود تقسیم می‌کنند و به راز و نیاز می‌پردازند. برخی هم با خود ماست می‌برند تا نان شان را همراه با ماست بخورند.

اقامت در اورامان تخت

اگر علاقه دارید در این مراسم شرکت کنید و به دنبال اقامتگاهی برای شب‌مانی در اورامانات تخت می‌گردید، می‌توانید روی اجاره ویلا و سوئیت در اورامانات تخت از هومسا حساب باز کنید.

آیین پیر شالیار ، آیین جاودانه مردم کردستان

در طول تاریخ آیین‌های زیادی برگزار شده که بنا به دلایل مختلف، از بسیاری از آن‌ها دیگر نشانی باقی نمانده است. آیین عروسی پیر شالیار اما از آن دست آداب و رسومی است که توانسته در طی سال‌ها و قرن‌ها دوام و محبوبیت خود را حفظ کند و مرز تاثیرگذاری‌اش را فراتر از کردستان ببرد. این نشان از جذابیت این آیین بین مردم دارد و نشان می‌دهد اگر به مراسم محلی اهمیت داده شود، می‌تواند گردشگری ایران را شکوفا کند.