نوروز از ایران باستان تا به امروز

امروز می‌خواهیم در مورد یکی از آیین‌های باستانی کشورمان صحبت کنیم. آیینی که با هویت ما ایرانی‌ها گره خورده و با وجود دشمنی‌ها و کارشکنی‌های بسیار در طول تاریخ سه هزار ساله خود همچنان پابرجا است. بله درست حدس زدید، نوروز. روزی نو که با آمدنش بهار را به خانه‌هایمان می‌آورد و بهانه‌ای می‌شود برای دور هم جمع‌شدن و جشن‌گرفتن این روز بزرگ. در این مطلب می‌خواهیم داستان نوروز را برای‌تان تعریف کنیم. اینکه نوروز در نزد اجدادمان چه معنی و مفهومی داشته و اصلا چرا چنین روزی را جشن می‌گرفتند. در ادامه به نحوه برگزاری جشن نوروز در مناطق مختلف ایران اشاره می‌کنیم. پس با ما همراه شوید تا با فلسفه برگزاری آن بیشتر آشنا شوید.

نوروز از کجا شروع شد؟

اگر شما هم جزو کسانی هستید که موقع چیدن هفت سین این سوال در ذهن‌تان مطرح شده که چرا باید این روز را جشن گرفت و هر کدام از سین‌های هفت سین چه معنا و مفهومی دارند، خواندن این مطلب را از دست ندهید.

برای بررسی تاریخ جشن نوروز می‌توان به منابع مختلفی که در دسترس قرار دارند مراجعه کرد. این منابع می‌توانند کتیبه‌های باستانی هخامنشی و ساسانی یا کتاب‌ها و داستان‌هایی باشند که از روزگاران گذشته به یادگار مانده‌اند و یا  از دل فرهنگ عامه استخراج شده‌اند.

بررسی نوروز از منظر اساطیر

اگر نگاهی دقیق به کتاب‌هایی چون اوستا، شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری بیندازیم، می‌توانیم ردپای برگزاری نوروز در میان ایرانیان را در آن‌ها پیدا کنیم. بر اساس روایت تاریخی جمشید چهارمین پادشاه پیشدادی بنیانگذار نوروز بوده است. جمشید با انجام هر کار نیکی، آن روز را جشن می گرفته است. در یکی از این روزها تابیدن نور خورشید بر تاج پادشاه و درخشش و تلالو آن شور و هیجانی وصف ناپذیر در میان مردم برپا می کند. بعد از این اتفاق جمشید آن روز را گرامی داشت و از آن به بعد آن روز بزرگ به عنوان نوروز شناخته شد.

چو خورشید تابان میان هوا

نشسته بر او شاه فرمانروا

جهان انجمن شد بر تخت اوی

از آن بر شد قره بخت اوی

به جمشید بر گوهر افشاندند

مر آن روز را روز نو خواندند

سر سال نو هرمز فرودین

بر آسوده از رنج روی تن دل ز کین

به نوروز تو شاه گیتی فروز

بر آن تخت بنشست فیروز روز

بزرگان بشادی بیاراستند

می و جام و رامشگران خواستند

چنین جشن فرخ از آن روزگار

بما ماند از آن خسروان یادگار

اما در برخی منابع دیگر شاهد این هستیم که نوروز را به کیومرث، نخستین انسان روی زمین نسبت داده‌اند.

نوروز از منظر دینی

قبل از ورود اسلام، مردم ایران زمین پیرو زرتشت پیامبر بودند. زرتشت کسی بود که تقویم خورشیدی را به مردم معرفی کرد و اولین روز سال که در آن طول روز و شب با یکدیگر برابر بودند را جشن گرفت. این اطلاعات که در کتاب اوستا آمده است، زرتشت را به عنوان بنیانگذار نوروز عنوان می کند، اما بر اساس یک سری روایات دیگر، نوروز قبل از ظهور زرتشت هم وجود داشته است.

نوروز از منظر علم نجوم

نوروز مصادف با روزی انتخاب شده که در آن خورشید روی مدار استوا قرار می‌گیرد در نتیجه این پدیده طول روز و شب با هم برابر می‌شوند. این اتفاق در سراسر جهان رخ می‌دهد و در همه کشورها، روز و شب هر یک دقیقا معادل 12 ساعت خواهند بود. این روز به خصوص که نشانه آمدن بهار و بیدارشدن طبیعت از خواب زمستانی است از سه هزار سال پیش مورد احترام ایرانیان بوده و جشنی به همین مناسب برگزار می‌شده است.

نوروز یکی از بزرگترین‌های جشن‌های ایرانیان

شاید تاکنون نام‌ جشن‌های مختلف ایرانی مانند سپندارمذگان و جشن سده را شنیده باشید. در میان جشن‌های مختلف ایرانیان 7 جشن وجود دارند که تحت هر شرایطی برگزار می‌شدند. 6 جشن، جشن‌های گاهانبار به معنی آفرینش‌های شش‌گانه نامیده می‌شدند.

مید یوزرم گاه	جشن میانه بهار
مید یوشم گاه	جشن نیمه تابستان
پیتی شهیم گاه	سالگرد آفرینش زمین و فصل گردآوری غله
ایا سرم گاه	سالگرد آفرینش گیاه
مید یاریم گاه	سالگرد آفرینش چارپای مفید
همسپد میدم گاه	سالگرد آفرینش انسان

هفتمین جشن، نوروز است که با گذشت هزاران سال همچنان برگزار می‌شود و جزو جدایی ناپذیر هویت ایرانیان و تمام پارسی زبانان سراسر دنیا است. این جشن همان‌طور که می‌دانید با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شود. البته بخش‌هایی از این رسوم دچار تغییرات شده، اما اصل ماجرا همان است که توسط نیاکان ما هم اجرا می‌شده است.

نیاکان ما چگونه نوروز را جشن می‌گرفتند؟

آنچه مسلم است برگزاری مراسم نوروز از زمان هخامنشیان در بین مردم رواج بسیار داشته، اما تغییراتی در شیوه برگزاری آن ایجاده شده است.

نوروز در زمان هخامنشیان

کسی که در دوره هخامنشیان برای نخستین بار نوروز را به عنوان جشن ملی اعلام کرد کسی نیست جز کوروش کبیر. کوروش، بنیانگذار سلسله هخامنشی در سال 538 پیش از میلاد، این روز را به عنوان نوروز نامگذاری کرد. ظاهرا مراسم نوروز در این زمان از 21 سافند تا 19 اردیبهشت ادامه داشته و در این مدت کارهایی چون ترفیع سربازان، پاکسازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان انجام می‌شده است. داریوش یکم، تخت جمشید را به عنوان محل برگزاری نوروز انتخاب کرد.

نوروز در زمان ساسانیان

جشن نوروز در زمان ساسانیان با شکوه بسیار زیادی برگزار می‌شد و مدت زمان آن 6 روز بود که در مجموع به دو دوره نوروز کوچک (اول تا پنجم فروردین) و نوروز بزرگ (روز ششم فروردین) تقسیم می‌شد. هر کدام از روزهای نوروز به یکی از طبقات اجتماعی مردم تعلق داشت تا به خدمت شاه برسند.

در روز اول فروردین، مخصوص عامه مردم بود. در این روز مردم به دیدن شاه می‌آمدند و خواسته‌های خود را مطرح می‌کردند.

روز دوم فروردین مخصوص دهقانان و خدمتگزاران آتشکده‌ها بود. در روز سوم فروردین روحانیان و موبدان خود را به محضر شاه می‌رسانند. روز چهارم شاه میزبان اعضای خاندان سلطنتی، رجال، مردم کشور و فرماندهان ارتش بود. روز پنجم هم به بازدید اشراف اختصاص داشت. در روز پایانی این ندیمان و مشاوران بودند که خود را به این مراسم می‌رسانند. در گاهشمار ساسانی سال کبیسه وجود نداشت به همین ممکن بود نوروز در فصل‌های مختلفی برگزار شود.

یکی از رسوم بسیار جذاب این دوره این بود که 25 روز قبل از شروع نوروز، انواع حبوبان و غلات روی ستون‌هایی از خشت خام کاشته می‌شد. هر کدام از این غلات که سریعتر رشد می‌کرد نشان می‌داد که در سال آینده قرار است آن محصول برداشت پربرکتی داشته باشد. آب پاشیدن بر روی یکدیگر، روشن‌کردن آتش، سکه عیدی دادن از دیگر رسومی بودند که در دوره‌های دیگر پادشاهان ساسانی در ایام نوروز برگزار می‌شد.

نوروز پس از اسلام

متاسفانه بعد از ورود اسلام به ایران، فرمانروایان و اسلام گراهای مخالف آیین‌های ایرانی با ایجاد مالیات‌های سنگین سعی کردند تا مردم جشن‌هایی مانند نوروز و مهرگان را به دست فراموشی بسپارند خصوصا خلفای بنی امیه و بنی عباس. هرچند بسیاری از جشن‌های ایرانی به دست فراموشی سپرده شدند، اما آیین نوروز توانست جایگاه خود را در میان مردن حفظ کند. در این دوران مردم در کنار برپاکردن آتش، آب پاشیدن بر یکدیگر و هدیه‌دادن، پخت غذاهای خاص، خرید عطر و لباس نو به تن‌کردن را هم به آیین نوروز اضافه کردند.

در سلسله های طاهریان، سامانیان و آل بویه، شاعران به دربار شاهان دعوت می شدند تا سروده‌هایشان درباره نوروز را در خدمت شاه بخوانند.

به دستور ملک شاه سلجوقی، تعدادی از ستاره‌شناسان ایرانی تغییراتی در گاشمار ایرانی ایجاد کردند. این گروه محاسباتی انجام دادند که در آن هر چهارسال یکبار تعداد روزهای سال از 365 روز به 366 روز تغییر می‌کرد تا نوروز همواره در اولین روز فروردین برگزار شود. این تقویم به تقویم جلالی شهرت پیدا کرد.

نوروز در زمان صفویان

دوره صفوی دوره‌ای است که در آن نوروز دوباره به روزهای اوج خود بازگشت. شاه عباس صفوی در سال 1597 میلادی، مراسم نوروز را در عمارت نقش جهان در اصفهان با شکوه فراوان برگزار کرد و به این ترتیب اصفهان را به عنوان پایتخت خود برگزید.

در این روز قبل از شروع مراسم، منجمان و ستاره‌شناسان روی پشت بام کاخ سلطنتی می‌رفتند و با بررسی دقیق زمان مشخص تحویل سال را مشخص می‌کردند. سپس با علامت این گروه صدای شلیک توپ و تفنگ و نقاره و نای بلند می‌شد و شروع سال نو به اطلاع مردم می‌رسید. در دوره صفوی هم مانند سلسله‌های ایرانی قبل از اسلام، مراسم بار عام اجرا می‌شد. طول مدت جشن نوروز 8 روز بود که هر روز قشر خاصی از مردم به دیدن شاه می‌رفتند. اولین روز به مردم عادی و آخرین روز به نزدیکان درجه یک شاه اختصاص داشت.

رقص و طرب، آتش‌بازی، اجرای صحنه‌های کمدی در مقابل کاخ شاه از جمله مراسم‌هایی بودند که در جشن نوروز برگزار می‌شد، اما شاید یکی از جالب‌ترین بازی‌های بین مردم تخم مرغ بازی بود. در این بازی دو نفر تخم مرغی به دست می‌گرفتند و نوک تخم مرغ‌ها راه به هم می‌زدند، کسی پوسته تخم مرغش زودتر می‌شکست، بازنده بازی بود.

نوروز در زمان قاجار

در زمان قاجار هم یک ساعت قبل از تحویل سال نو، تمام درباریان در کاخ شاه جمع می‌شدند. سپس شاه به این جمع اضافه می‌شد و پس از کمی صحبت و سخنرانی خطیب، تعظیم در مقابل شاه، منجم دربار خیر شروع سال جدید را به اطلاع توپچی می رساند و با شلیک توپ تمامی مردم از شروع سال نو باخبر می‌شدند. سپس شاه به اعضای حاضر در دربار عیدی می‌داد. در سایر شهرها این مراسم با حضور فرماندار همان منطقه برگزار می‌شد.

سنت‌های فراموش شده نوروز

شاه بازی: یکی از مراسم‌های فراموش شده نوروزی که در گذشته نه چندان دور انجام می‌شد، انتخاب یک امیر یا حاکم موقت در شهرها و روستاها بود. در این مراسم حاکم موقت تا سیزدهمین روز فروردین می‌توانست هر دستوری که خواست صادر کند و دیگران باید اطاعت می‌کردند. البته این بازی بیشتر جنبه تفریح و سرگرمی داشت، اما با این وجود حاکم موقت می‌توانست دستور عزل و نصب، توقیف، حبس و جریمه و مصادره را صادر کند. به محض فرا رسیدن سیزده بدر همه چی به حالت عادی خود باز می‌گشت. کافی بود کسی که به عنوان حاکم موقف انتخاب می‌شود کمی شیطنت به خرج دهد تا روزهای سرگرم کننده‌ای را سپری کنند.

نوروز به سبک امروز

هرچند بسیاری از آیین‌های نوروزی از بین رفته یا شکل و شمایل برگزاری آن‌ها تغییر کرده، اما هنوز هم حال‌و‌هوای نوروز و چیدن سفره هفت سین برای ما ایرانیان لذت‌بخش است. حتی کسانی که مهاجرت می‌کنند و سال‌ها از وطن دور هستند، در غربت نوروز را جشن می‌گیرند.

چیدن هفت سین

نماد اصلی نوروز سفره هفت سین است که در آن 7 خوراکی یا روییدنی که با حرف سین شروع می شوند، قرار می گیرند. این هفت سین شمال سیب، سبزه، سنجد، سماق، سمنو، سیر و سرکه هستند. هرکدام از این‌ها معنی و مفهوم خاصی دارند. در کنار 7 سین اصلی سفره، قرآن، آینه، شمع، تخم مرغ رنگی، ماهی قرمز، گلاب، سکه و گاهی نان و سبزی زینت بخش سفر هستند.

• سنجد: نمادی از دلبستگی و فرشته خورداد
• سیب: نماد پاکی، فرشته، زن و باروری
• سبزه: نماد پیوند انسان و طبیعت
• سمنو: نماد از خواربار و فرشته شهریور
• سیر: نمادی از اهورامزدا
• سرکه: نمادی از جاودانگی و خدای امرداد
• سماق: نمادی از باران و خدای بهمن

بنابر رسم و رسوم ایرانیان که در آن به خانواده اهمیت زیادی داده می‌شود، هنگام تحویل سال نو اعضای خانواده دور سفره هفت سین می‌نشینند و بعد از اعلام سال نو، به یکدیگر تبریک می‌گویند. برای هم سالی پر از سلامتی و نشاط و موفقیت آرزو می‌کنند و بزرگترها به کوچکترها عیدی می‌دهند.

خوردن غذاهای مخصوص شب سال نو

در مناطق مختلف بنا بر قوت غالب هر منطقه، غذایی به خصوص در روز سال نو خورده می‌شود. در بعضی از مناطق خوردن رشته پلو و آش رشته رایج است. فلسفه خوردن رشته پلو این است که تا پایان سال، سر رشته کار در اختیار اعضای خانواده باشد. رشته پلو با رشته پلویی و برنج، خرما و کشمش سرخ شده تهیه می‌شود. در بعضی مناطق دیگر رسم بر این است که اولین روز سال را با خوردن سبزی پلو با ماهی سفید شروع کنند.

خورش سبزی، دلمه برگ مو، خورش قیمه، کلم پلو، کوفته محلی، ترشی تره با ماهی، رشته پلو با ماهی و آبگوشت سایر غذاهایی هستند که در مناطق مختلف ایران در شب سال نو تهیه می‌شوند.

عیدی دادن و عیدی گرفتن

یکی از زیباترین رسم‌های نوروزی عیدی دادن به کوچکترها است. این عیدی می‌تواند اسکناس‌های نو و تا نخورده باشند و یا هدایایی مانند لباس، کتاب، اسباب بازی و … که از قبل خریداری و کادو پیچ شده‌اند.

دید و بازدید

از مهم‌ترین شاخصه‌های فرهنگ ایرانی، می توان به دید و بازدیدهای فامیلی اشاره کرد. طبیعی است که این دیدو بازدیدها در جشن نوروز بسیار پر رنگ‌تر و مهم‌تر از سایر روزهای سال برگزار شود. در این روزها کوچکترها به نشانه احترام به دیدن بزرگترهای فامیل می‌روند.

پوشیدن لباس نو

با شروع سال نو و همزمان با زنده شدن دوباره طبیعت، مردم لباس نو به تن می‌کنند. این موضوع به نوعی اشاره به نو شدن لباس و پوشش زمین است.

سیزده به در

ایرانیان آخرین روز جشن سال نو را با سیزده به در به پایان می‌رسانند. باور مردم این است که در سیزده به در برای راندن نحسی از خانه، باید در این روز به دامن طبیعت پناه برد. برپایی پیک‌نیک، بازی، خوردن ناهار و گاهی رقص و پایکوبی در بین بعضی از اقوام از جمله کارهایی است که مردم در سیزده به در انجام می‌دهند.

از سایر مراسمی که قبل و در طی تعطیلات نوروز انجام می‌شوند می‌توان به خانه تکانی، خریدهای نوروزی، از راه رسیدن حاجی نوروز و عمو فیروز، کاشتن سبزه، سمنو پزون، چهارشنبه‌سوری اشاره کرد.

نوروز در شهرهای مختلف ایران

بعضی از رسم و رسوم‌های برگزاری نوروز در بیشتر نقاط کشور یکسان هستند، اما هستند مراسم‌هایی که فقط در یک منطقه خاص برگزار می‌شوند. در این بخش از مقاله به آیین‌های خاص نوروزی هر منطقه اشاره خواهیم کرد.

نوروز در پایتخت

اهالی پایتخت با آماده کردن رشته پلویی که به آن خرما و کشمش سرخ شده اضافه می‌شود، به استقبال شب سال نو می‌روند. این غذا بسیار پرقوت است و طبع گرمی دارد و خوردن آن با آداب خاصی همراه است.

نوروز در البرز

در منطقه البرز به چهارشنبه‌ سوری “کل چارشنبک” به معنی “چهارشنبه بی‌اهمیت” گفته می‌شود. ظاهرا دلیل چنین نامگذاری این است که ایرانیان در گذشته 5 روز مانده به سال نو کارهای مربوط به آخر سال را به پایان می‌رساندند و عملا کاری برای 5 روز آخر سال باقی نمی‌ماند تا انجام دهند.

نوروز در آذربایجان شرقی

در آذبایجان شرقی به چهارشنبه سوری، “چرشنبه خاتون” می‌گویند. در این استان زیبا، زنان روستایی بر بالای اجاق تصویر زنی زیبا را ترسیم می‌کنند و زیر آن آینه و شانه‌ای زنانه قرار می‌دهند تا چرشنبه خاتون بتواند موهایش را شانه بزند. چون تصور عامه بر این است که این کار به بارورشدن زمین کمک می‌کند.

رسم دیگری که بین مردم آذربایجان شرقی رواج دارد این است که در چهارشنبه سوری، کوزه‌هایشان را از آب چشمه پر می‌کنند و در حالی که از روی کوزه‌ها می‌پرند آواز می‌خوانند.

نوروز در آذربایجان غربی

در آذربایجان غربی، با تکه‌های چوب نوعی بز می‌سازند که به آن “تکم” می‌گویند. عده‌ای به نان “تکم چی” این بزهای چوبی را قبل از عید در کوچه‌ها چرخانده و همزمان اشعاری به زبان ترکی می‌خوانند و از مردم پاداش می‌گیرند.

اهالی آذربایجان غربی در آخرین چهارشنبه سال کوزه ای نو را با آب گوارا پر می‌کردند و از همین آب برای تهیه چایی صبحانه چهارشنبه استفاده می کردند. آن ها در حالی این چایی را همراه با صبحانه صرف می کردند که لباس‌هایی نوی خود را به تن کرده بودند و اعتقاد داشتند که این کار بختشان را باز و نیکو می‌کند.

نوروز در چهارمحال و بختیاری

زنان و کودکان چهارمحال و بختیاری، اولین شنبه سال را که به آن ” شنبه گردی – شنبه گردش”  می گویند، بیرون رفته و گیاهان خوراکی تازه را می چینند. با باور مردم این ناحیه با انجام این کار، بدی‌ها و پلیدی‌ها از باغ ها و مزرعه‌هایشان دور شده و محصول بهتری برداشت خواهند کرد.

نوروز در خراسان جنوبی

در خراسان جنوبی رسم بر این است که خانواده داماد برای خانواده عروس تازه عقد کرده‌شان هدایایی مانند لباس، کفش،  کیف، برنج و گوشت می‌برند. خانواده عروس هم از هدایای خوراکی که خانواده داماد آورده‌اند غذایی فراهم کرده و آن‌ها را دعوت می‌کنند تا در کنار هم اوقات خوشی را سپری کرده و ارتباطات خانوادگی‌شان مستحکم‌تر شود.

نوروز در سیستان و بلوچستان

در استان سیستان و بلوچستان رسم بر این است که تمامی ظروف سفالی که در طول سال استفاده شده بودند را از بالای بام خانه به پایین پرت می‌کردند و می‌شکستند. هدف از این کار این بود که ارواح پلیدی که درون این ظروف جای گرفته و باعث ناخوشی و اعضای خانواده شده‌اند را دور کنند.

نوروز در یزد

“آتش روی بوم کردن” یکی از مراسم‌هایی است که یزدی‌ها در آخرین شب سال انجام می‌دهند و معتقدند با این کار سوز سرما را از بین می‌برند. در یزد 10 روز آخر اسفند را پنجه کوچک و 10 روز بعد از نوروز را پنجه بزرگ می‌نامند. در پنجه بزرگ آیین‌های مختلفی اجرا می‌شوند از جمله چهارشنبه‌سوری، کوزه‌شکستن، پختن آش رشته و نوعی نان شیرین، چیدن هفت‌سین، خانه تکانی و خرید لباس نو.

نوروز در بوشهر

شاید جالب باشد که بدانید در بوشهر علاوه بر هفت سین، سفره هفت میم هم پهن می‌کنند. هفت میم شامل میوه، مسقطی، مرغ و ماهی و میگو، ماست و مربا است.

نوروز در میان ترکمن‌ها

یکی از رسوم جالب میان ترکمن‌ها این است که بعد از تمام شدن خانه تکانی، نخ سفید و سیاه را با هم می بافند در بین آن مهره هایی چون چشم نظر، منجوق و حتی دانه اسپند قرار داده و آن در مقابل ورودی خانه آویزان می کنند.

از دیگر رسوم ترکمن این است که در چهارشنبه‌سوری به سمت صحرا و دشت رفته و در بازگشت سنگ‌ریزه‌هایی را هفت‌بار به اطراف پرتاب می‌کنند، البته در جهاتی به غیر از سمت قبله تا بدی‌ها وپلیدی‌ها دور شوند.

نوروز در کشورهای مختلف

جشن نوروز فقط مختص ایران نیست. این جشن در تمامی کشورهایی که زمانی جزوی از امپراطوی بزرگ ایران بودند اجرا می‌شود، از جمله در ترکمنستان، تاجیکستان، آذربایجان، افغانستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و چند کشور دیگر.

ثبت جهانی نوروز

جشن باستانی نوروز که بیش از 3 هزار سال قدمت دارد و امروز توسط 300 میلیون نفر در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود، در سال 2009 با ریشه ایرانی در تقویم مجمع عمومی سازمان ملل به ثبت رسید. در سال 1391 برای نخستین بار جشن نوروز به میزبانی ایران در صحن عمومی سازمان ملل برگزار و به تمام جهانیان معرفی شد.

کلام آخر

در این مطلب درباره نوروز صحبت کردیم. اینکه فلسفه وجودی چنین جشنی چه بوده و اجدادمان در دوره‌های مختلف تاریخ چگونه این جشن بزرگ را برپا می‌کردند. سپس برگشتیم به دوره‌ای که خود در آن زندگی می‌کنیم. از رسوم و آیین‌هایی صحبت کردیم که در نقاط مختلف کشورمان هنوز هم در ایام نوروز برگزار می‌شوند. نوروزی که نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهایی که روزی بخشی از امپراطوری ایران بودند، هنوز با ابهت و شکوه فراوان جشن گرفته می‌شود. امیدواریم این مطلب برای‌تان مفید بوده باشد.