سفره هفت سین ؛ مهمترین نماد عید نوروز در جغرافیای فرهنگی ایران
از اسفندماه هرسال رنگ و رخ بهار در کوی و برزن هر شهر و خانه ایرانی عشوه‌گری می‌کند. خانواده‌هایی که یک دست حسابی به سر و روی منزل خود می‌کشند درست مانند طبیعتی عمل می‌کنند که رخت کهنه و پوسیده زمستانی را از تن به درکرده و خود را با شکوفه‌ها می‌آراید. ملودی خوش‌آواز گنجشک و قمری هم نوای آهنگینی است که مژده فرارسیدن بهار را می‌دهد.
عید نوروز بزرگ‌ترین عید باستانی ایران‌زمین، از دیرباز تاکنون جای قرص و محکمی در بین آدابورسوم ایرانیان داشته است. در این مقاله می‌خواهیم به سفره هفت سین بپردازیم، به این سنت فرهنگی غنی که از هر گوشه‌اش اندیشه‌های فلسفی پرمعنایی می‌چکد؛ پس با ما همراه باشید تا از تاریخچه و فلسفه عدد هفت و نمادهای هفت سین بگوییم و در آخر هم سری بزنیم به هفت سین و هفت چین و هفت میم سایر کشورها.
تاریخچه سفره هفت سین
گستردن خوانی از خوراکی‌ها در جشن‌هایی مثل نوروز و یلدا، از سنت‌ها و رسوم دیرینه ایرانیان شناخته می‌شود. خوشبختانه چیدن سفره هفت سین هم از آن رسم‌های زیبایی است که اگرچه با تغییراتی همراه بوده اما در طی قرن‌ها پابرجا مانده است.
بنا بر روایات متعددی که در منابع تاریخی وجود دارد، نمی‌توان به‌طورقطع از تاریخچه برپایی و رواج این رسم سخن گفت؛ چراکه در برخی منابع از ارتباط این سفره به زمان هخامنشیان خبر می‌دهند و با استناد به اصالت و قدمت این رسم نزد زرتشتیان معتقدند نماد هفت سین مطابق با آیین زرتشتیان اشاره به هفت گاهنبار شامل نمادهایی از هفت امشاسپند (اورمزد، بهمن، اردیبهشت، خورداد، سپندارمزد، امرداد و شهریور) اشاره دارد.
بعضی از محققان بر این باورند در زمان ساسانیان، استفاده از ظروف خوش‌نقش‌ونگاری که از چین به ایران آورده می‌شد، برای چیدن این سفره امر متداولی بوده و منظور از این رسم چیدن هفت سینی چینی پر از خوراکی بر سر سفره نوروز بوده که با نام هفت چین در میان مردم رواج داشته است و چنانچه از شواهد تاریخی برمی‌آید رسم هفت چین از سده چهارم و پنجم به هفت سین تغییر کرده است.
در برخی منابع گفته می‌شود این سفره پیش از اسلام به نام هفت شین شناخته می‌شد که در آن خوراکی‌هایی با حروف آغازی شین در سفر قرار داده می‌شد، مثل شراب، شکر، شمع، شهد گیاهان، شمشاد، شهد (عسل) و شاخه نبات. چیدن این سفره پس از ورود اسلام با تغییراتی ازجمله حذف شراب، تغییر هفت شین به هفت سین و قرار دادن قرآن بر سر سفره همراه بوده است.
چرا عدد هفت در هفت سین مهم است؟
عدد هفت نه‌تنها در ایران و ملل شرقی بلکه در بسیاری از فرهنگ‌ها و اقوام دیگر دنیا تقدس و اهمیت ویژه‌ای دارد و به‌نوعی نماد خوش‌یمنی و شانس تلقی می‌شود. در فرهنگ زرتشتیان که قرابت بی‌چون و چرایی با باورهای نیاکان ما دارد هفت، عددی سپندینه (مقدس) و به معنای امرداد است و پیوند عمیقی با هفت جاودانه پاک دارد. ازاین‌رو از گذشته‌های بسیار دور این عدد در فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ هفت‌خوان رستم و اسفندیار، هفت شهر عشق، رنگین‌کمان هفت‌رنگ، هفت روز هفته و چیدن سفره‌ای مزین به هفت سین همگی مهر تأییدی بر اهمیت عدد هفت در باور و فرهنگ ایرانیان قلمداد می‌شود.
برخی از محققان هم با استناد به «آثار باقیه» از نوشته‌های ابوریحان دلیل انتخاب این عدد را برای چینش سفره، استفاده از هفت دانه (جو، گندم، ماش، ارزن، عدس، لوبیا، نخود) دانسته‌اند. در این کتاب آمده است: «چون جمشید بر اهریمن که راه خیروبرکت و باران سبز شدن گیاه را گرفته بود، پیروز شد، دوباره باران باریدن گرفت و گیاهان سبز شدند، مردم گفتند روز نو آمده است. پس هرکسی ظرفی جو کاشت و مردم در نوروز در هفت طرح، هفت نوع غله کاشتند و سبز کردند. در این روز رسم است که مردمان برای یکدیگر هدیه می‌فرستند و…»
آیا هر سینی می‌تواند بر سر این سفره بنشیند؟
پاسخ قطعی به این سؤال خیر است، چراکه انتخاب هر یک از سین‌های این سفره با فلسفه‌ای هوشمندانه صورت گرفته که بهتر است با آن‌ها آشنا شویم، شروط لازم برای این سین‌ها به این ترتیب است:
- هر سین باید نامی پارسی داشته باشد.
- هر یک از نمادها باید با حرف سین شروع شوند.
- هیچ‌یک از سین‌ها نباید از اسامی ترکیبی باشد.
- هر سین باید ریشه گیاهی و طبیعی داشته باشد.
- هر سین باید قابل‌خوردن باشد.
نماد هر سین هفت سین
در ادامه خواهیم گفت که هر یک از سین‌ها با مفاهیم فلسفی مثل زایش، برکت، تندرستی و… بر سر سفره قرار می‌گیرند. هدف از چیدن آن‌ها در آغاز سال به‌نوعی آرزوی خوبی‌ها و دوری گزیدن از سختی‌ها تا پایان سال است.
سبزه، سمبل فرشته اردیبهشت و نماد حیات و سرزندگی
بنا بر اسناد تاریخی، ایرانیان باستان 25 روز مانده به انتهای سال برای کاشت سبزه دست‌به‌کار می‌شدند. روش کار هم به این ترتیب بود که 12 ستون خشتی برپا می‌کردند و بر بدنه هر ستون یک نوع غله می‌کاشتند. آن‌ها بر این باور بودند که اگر سبزه‌ها به‌خوبی رشد کنند، سال پیش‌رو سال پربرکتی خواهد بود.
تعابیر زیبایی در مورد این نماد وجود دارد، سبزه را نماد فرشته اردیبهشت و نماد طراوت و سرزندگی می‌دانند. امروزه هم مانند سابق کاشت این سین از اسفندماه آغاز می‌شود و این سبزه تا پایان سیزده‌بدر در سفره‌ها قرار دارد. گویی دل‌بستگی تاریخی انسان به مهر طبیعت او را بر آن وامی‌دارد تا در لحظات شادی و سرمستی نماینده‌ای هرچند کوچک از او را به منزل خود دعوت کند.
سیب، سمبل فرشته زن و نماد پرستاری و باروری
همه ما از خاصیت‌های این میوه بهشتی برای حفظ سلامتی بسیار شنیده‌ایم؛ پس با این تفاسیر حضور سیب به‌عنوان نماد تندرستی در سفره هفت سین کاملاً قابل توجیه است. بنا بر رسوم، یکی از بزرگان خانواده سیب را با نیت دور کردن بیماری و گزند از اعضای خانواده تا پایان سال بر سفره می‌نهد.
سنجد، سمبل فرشته خرداد و نماد فرزانگی و زایش
سنجد در طب قدیم همواره از جایگاه برجسته‌ای برای ازدیاد عقل و حافظه برخوردار بوده و استفاده از آن در سفره هفت سین کنایه‌ای به سنجیده عمل کردن در امور تلقی می‌شود. این سین فهیم اغلب توسط دختران نابالغ خانواده که نماد زایش و باروری هستند در سفره قرار می‌گیرد. حضور سنجد بر سر سفره هفت سین نشانگر حرمتی است که ایرانیان باستان برای عقلانیت و فرزانگی قائل بودند. البته برخی حضور سنجد را نمادی از عشق و دلدادگی می‌دانند.
سمنو، سمبل فرشته شهریور و نماد عدالت و برکت
سمنو خوردنی شیرین و مغذی است که از جوانه گندم تهیه می‌شود و مقوی بودن آن باعث شده لقب مردآفرین را به آن بدهند. استفاده از سمنو در سفره هفت سین نمادی از قدرت و برکت شناخته می‌شود. این نماد به امید داشتن سالی پر از خیروبرکت زینت‌بخش سفره هفت سین ایرانیان است.
سرکه، نماد فرشته امرداد و نماد صبر و جاودانگی
درگذشته از سرکه برای باطل کردن سحر و جادو استفاده می‌شد، ازاین‌رو از سرکه به‌عنوان نمادی برای جاودانگی و در امان ماندن از ناملایمات و تهدیدات در طی سال استفاده می‌شود. البته شاید بتوان گفت با توجه به زمان طولانی که برای تولید سرکه موردنیاز است و به‌نوعی صبر می‌طلبد، این نماد با هدف بیشتر شدن صبر اعضای خانواده بر سر سفره قرار می‌گیرد.
سماق، سمبل فرشته بهمن و نماد استقامت
سماق از دیرباز نماد صبر و بردباری بوده است و قرار گرفتن این نماد باید به دست پدر خانواده انجام گیرد. به امید داشتن سالی پر از صبر و استقامت در مقابل سختی‌های زندگی.
سیر، سمبل اهورامزدا و نماد مبارزه خیر و شر
شاید به دلیل خاصیت گندزدایی سیر، ایرانیان باستان بر این باور بودند که بوی سیر اشک دیوان را درمی‌آورد؛ به‌این‌ترتیب قرار دادن سیر در سفره هفت سین به‌نوعی نماد مبارزه خیر و شر محسوب می‌شود. البته در مورد سیر هم باورهای دیگری وجود؛ برخی هم سیر را نماد اهورامزدا و برخی آن را نماد چشم‌زخم می‌دانند.
چند نکته جالب در مورد سفره هفت سین
- قرار دادن اجزای فرعی مثل سکه، سنبل، سماور و… که ویژگی‌های گفته‌شده در بخش سین‌ها را ندارند، برحسب سلیقه و فرهنگ مردم شهرهای مختلف رخ داده است.
- قرار دادن آینه بر سر سفره هفت سین به‌نوعی ارج نهادن به شفافیت و صداقت است، چراکه آینه نماد حقیقت و راستی به شمار می‌رود.
- تخم‌مرغ رنگی به‌عنوان نماد زایش و باروری در سفره هفت سین قرار می‌گیرد.
- قرار دادن ماهی قرمز بر سر این سفره نه‌تنها ریشه تاریخی ندارد؛ بلکه باعث آسیب جدی به محیط‌زیست می‌شود.
قصه هفت سین در کشورهای خارجی
برپایی آدابورسوم نوروز تنها مختص ایرانیان نیست؛ بلکه بسیاری از کشورهای دیگر مثل جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، پاکستان، افغانستان، قرقیزستان، ازبکستان و قزاقستان هم روش‌ها و آدابورسوم خود را در برگزاری سنت‌های نوروزی و هفت سین دارند. حتی در برخی مناطق هند گستردن این سفر شباهت بسیار زیادی به سبک و سیاق هفت سین ایرانیان دارد. در ادامه به شرح شباهت‌ها و تفاوت‌های سفره‌های نوروزی برخی کشورها می‌پردازیم:
هفت سین، هفت چین و هفت میم در تاجیکستان
در نوروز که تاجیک‌ها به آن نوروزشاه یا نوروز‌گل می‌گویند، علاوه بر بساط سفره هفت سین، هفت میم و هفت چین هم چیده می‌شود که به آن دسترخوان می‌گویند. دسترخوان سفره‌ای است که در سراسر اتاق بزرگی پهن می‌شود و روی آن باید پر از خوراکی باشد تا میهمانان بتوانند به‌راحتی از خود پذیرایی کنند. برخی از هفت سین‌های آنان با هفت سین ایرانیان متفاوت بوده و شامل سبزی (هویج)، سمنک (سمنو)، سیب، سپند (اسفند)، سبزه (پیازچه)، سنجد و سمبوسه است.
شهرداری دوشنبه به‌قصد باشکوه‌تر کردن این سنت رسم هفت میم را به آن افزوده، برای این منظور هفت میم مثل میگو، ماهی سرخ، میوه، می، مشک، میسه (نوعی گیاه کوهی) و میوه در دسترخوان قرار می‌گیرند. شیرینی، شهد، شکر ناب، شایه اند خوان، شمشاد، شمع و شیر هم هفت شین این سفره را تشکیل می‌دهند. علاوه بر هفت شین و هفت سین و هفت میم در این سفره آینه، گل، قرآن و آب هم قرار می‌دهند.
هفت میوه یا هفت چین در افغانستان
مردم افغانستان همراه با هفت سین ایرانیان، رسم هفت چین را هم انجام می‌دهند به‌این‌ترتیب که باور دارند مقصود از هفت چین هفت میوه‌ای است که از درختان متفاوت چیده شده و شامل کشمش، مغز گردو، فندق، بادام، پسته، زردآلو و سنجد است. افغان‌ها هفت چین را به مدت دو تا سه روز در آب و اندکی شکر می‌خیسانند و در کنار سمنو و سبزی‌پلو میل می‌کنند.
هفت سین در پاکستان
نوروز و سال جدید در پاکستان با نام عالم‌افروز شناخته می‌شود، زیرا معتقدند با فرارسیدن سال جدید جهان روشن و درخشان می‌شود. با فرارسیدن عالم‌افروز به دلیل نزدیکی فرهنگی این کشور با ایران سفره هفت سین با تفاوت‌هایی جزئی در سین‌ها مثل قرار دادن سوهان در سفره انجام می‌شود.
هفت سین در جمهوری آذربایجان
مردم این کشور هم پایبند به چیدن سفره هفت سین هستند و تفاوت آن با هفت سین ایرانی در عناصر هفت‌گانه است که نامشان با هفت واکسین شروع می‌شود. سکه (به نشانه شانس)، سمنو (نماد باروری گیتی و فراوانی)، سبزه (نماد پاکی و خوشبختی)، سوت یا شیر (نماد تندرستی و زیبایی)، ساری کوک یا زردچوبه (نماد شیرینی زندگی)، سماق (به نشانه آفتاب) و سو یا آب (نماد زایش تازه وزندگی) هفت سین جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند.
سفره نوروزی قرقیزستان
در قرقیزستان این رسم به‌صورت برگزاری سفره نوروزی با چیدن آب، تخم‌مرغ، سمنو، آینه، شمع و سبزه بر سر سفره انجام می‌شود که هریک نماد خلوص، زایش و باروری، برکت و فراوانی، شادی، روشنایی هستند.
سخن آخر
نوروز رسم زیبایی است؛ همین بهانه برگزاری یک دورهمی خودمانی برای ردوبدل کردن محبت بین اعضای خانواده و خویشاوندان از ویژگی‌های دل‌چسب رسوم ایرانیان در آغاز سال جدید قلمداد می‌شود. هر ایرانی باید با زنده نگه‌داشتن رسوم ایرانی مثل عید نوروز، چهارشنبه‌سوری، شب یلدا و… حق دین خود را به نیاکان پاک‌سرشت خود ادا کند. امیدواریم از خواندن این مطلب لذت کافی را برده باشید، از اینکه تا انتهای این مطلب با ما همراه بودید از شما سپاسگزاریم.
باد نوروزی همی در بوستان بت گر شود / تا ز صنعش هر درختی لعبتی دیگر شود …