گنبد قابوس؛ اثر ماندگار تاریخ مهندسی بشر

گنبد قابوس یا گنبد کاووس را می‌توان با چند صفت توصیف کرد؛ مرتفع، با مهندسی دقیق، مستحکم و ماندگار، زیبا و البته رمزآلود. این برج لقب بلندترین سازه آجری جهان را به خود اختصاص داده و به عنوان پانزدهمین بنای ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در ادامه درباره دلایل ساخت چنین بنایی، نحوه ساخت آن و نبوغی که در ساخت آن به کار رفته و داستان‌ها و افسانه‌هایی که درباره آن عنوان شده‌اند، صحبت خواهیم کرد. گنبد قابوس از جاهای دیدنی گلستان است و تماشای آن می‌تواند تجربه دلچسبی باشد.

گنبد قابوس؛ پانزدهمین بنای ایرانی ثبت شده در یونسکو

در سال 375 هجری خورشیدی در پایتخت زیاریان جایی در شمال شرق کشور و در استان زیبای گلستان، شمس المعالی قابوس بن وشمگیر دستور ساخت بنایی را صادر کرد که اتمام آن 27 سال طول کشید. این بنا در شهری به نام جرجان واقع شده بود که در زمان خود مهد هنر و دانش ایران به شمار می رفت. شمس المعالی حاکم و ادیب سلسله زیاریان مشهورترین پادشاه این سلسله بود که نامش در کتابهای مختلفی آورده شده است. از جمله کسانی که که در کتاب خود به این شخص فرهیخته اشاره کرده، یاقوت حموی؛ جغرافی‌دان و تاریخ نویس مشهور است که وی را شخصی فاضل و جنگنجویی بی همتا توصیف کرده است.

گنبد قابوس یک بنای آجری است که با ارتفاع 37 متری خود، بلندترین برج تمام آجری جهان شناخته می‌شود. نه تنها ساخت چنین بنای مرتفعی در آن زمان حیرت‌آور است بلکه به لحاظ تکنیک‌های ساخت هم به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشریت شناخته می‌شود.

زخم‌های التیام یافته گنبد قابوس (کاووس)

در قرن‌های‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی، جرجان توسط ارتش مغول به طور کامل از بین رفت و امروز تنها ویرانه‌هایی از آن در سه کیلومتری غرب شهر گنبد کاووس باقی‌مانده است. در این حمله فقط گنبد قابوس از کینه‌توزی و وحشی‌گری قوم مغول محفوظ ماند، اما این پایان دشمنی‌ها نبود و این بنای عظیم در دوره‌های دیگری از تاریخ به شدت آسیب دید. از جمله این آسیب‌ها کندن حفره‌هایی به قطر 2 تا 2.5 متر در اطراف پایه برای پیدا کردن گنج، کندن آجرها، نابودی 1500 آجر ریشه‌دار بر اثر اثبات گلوله و صدمه به کتیبه‌ها و روزنه موجود در گنبد بود. بیشتر این آسیب‌ها توسط روس‌ها به بنا تحمیل شد.

خوشبختانه با وجود آسیب‌های فراوان به بخش‌های مختلف گنبد قابوس از جمله پایه، سردر ورودی، گنبد مخروطی شکل و خروجی‌های آجری، خوشبختانه همچنان استوار و باشکوه باقی مانده است و در سال‌ 1304، سال‌های 1309 تا 1310، 1317 تا 1319 و 1340 تا 1341 مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

گنبد قابوس به چه منظوری ساخته شد؟

این سازه توسط گروه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته، اما دلیل و هدف از ساختن چنین بنایی همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. دلایلی که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد، نتایج بررسی‌های این گروه‌‎ها است، اما در درستی آن‌ها نمی‌توان صد درصد اظهار نظر کرد.

آرامگاه قابوس بن وشمگیر

یکی از نظریه‌های مربوط به کاربرد گنید قابوس این است که این بنا مقبره قابوس بن وشمگیر است، اما در بررسی‌های صورت گرفته هیچ اثری از جسد وی پیدا نشد. طرفداران این نظریه این ادعا را مطرح کرده‌اند که جسد در تابوتی شیشه‌ای از طریق زنجیر در ارتفاع 50 متری از سقف آویزان بوده و پرتوهای نور صبحگاهی از نورگیر روی گنبد به جسد می‌تابیده است که با توجه به مسلمان بودن قابوس، بیشتر به یک افسانه شبیه است تا واقعیت.

کتبیه‌های موجود بر بدنه حاکی از این است که بنا در اصل کاخ بلندی بوده است که قرار بوده به آرامگاه پادشاه مشهور آل زیار اختصاص یابد، اما اینکه واقعا با همین هدف ساخته شده یا خیر، نمی‌توان با قطعیت نظر داد.

گنبد قابوس به عنوان میل راهنما

در بخش‌های مختلف ایران شاهد وجود برج‌های آجری هستیم که به آن میل راهنما یا منار گفته می‌شود مانند منار جنبان اصفهان. منار در لغت به معنی محل نور یا آتش است. این بناهای آجری معمولا در محدوده اطراف شهرها ساخته می‌شدند تا مسافران در تاریکی شب بتوانند مسیر خود را به راحتی پیدا کنند. گروهی از باستان‌شناسان معتقدند گنبد قابوس هم نوعی میل راهنما بوده که برای راهنمایی مسافران در دشت کرگان ساخته شده است و در گنبد مخروطی آن آتشدانی وجود داشته که از روزنه موجود در گنبد، نور آتش به بیرون می‌تابیده است.

گنبد قابوس؛ نشانی از شکوه و قدرت پادشاه

در میان آثار تاریخی، شاهد وجود بناها و کتبه‌هایی هستیم که به منظور نمایش قدرت و شکوه پادشاهان ساخته شده‌اند. به عقیده برخی باستان‌شناسان، برج گنبد قابوس‌می تواند نمادی از قدرت و شکوه قابوس بن وشمگیر بوده و به منظور جاودانه کردن نام ساخته شده باشد.

نماد ستون کیهان

یکی دیگر از نظریه‌های مطرح شده در خصوص دلیل ساخت گنبد قابوس، به جنبه های غیرمادی باز می گردد. این افراد به پره های مثلثی آجری اشاره می کنند و نوعی معنا و مفهوم اساطیری برای آن قائل می شوند. بر اساس گفته های آنها، در ساخت گنبد قابوس از نوعی الگوی معماری بهره برده شده که به ستون کیهان شهرت دارد.

یکی از اسطوره‌شناسان و دین‌پژوهان به نام میرچا الیاده، معتقد است که رمز محور کیهان که پیوند دهنده آسمان ‌و زمین است را می‌توان در همه مکان‌های مقدس دید مانند آنچه در مناره مساجد، ستون کلیساها و معابد و ابنیه‌های دینی دیگر هم می‌توان دید.

افسانه های برج گنبد قابوس

در کنار نظریه‌های مطرح شده که اساس آن‌ها بررسی‌های علمی است، افسانه های محلی مختلفی که در بین مردم رواج یافته که دانستن آن‌ها سرگرم‌کننده خواهد بود.

تابوت آویزان کاووس

اگر کمی با اهالی این شهر به گفتگو بنشینید داستان هایی درباره تابوت شیشه ای قابوس که از 50 متری سقف با یک زنجیر آویزان بوده خواهید شنید. اما همانطور که قبلا هم عنوان کردیم، مسلمان بودن قابوس بن وشمگیر این نظریه را رد می‌کند.

تونل مخفی تا روسیه

در مقطعی از تاریخ دولت روس بخشی از نواحی شمالی ایران را اشغال کردند. برای حل مشکلات ایجاد شده کمیسیونی تشکیل شد و در این کمیسیون گنبد کاووس به تصرف روس‌ها درآمد. طی مدت این اشغال، آن‌ها پادگانی در اطراف بنا ساختند. در سال 1886 میلادی یک هیئت روسی کاوش‌های خود را شروع کردند. با کندن 11 متر از کف بنا متوجه شدند که تپه‌ای که بنا روی آن ساخته شده، یک تپه مصنوعی است و زیرسازی آجری دارد. در این حفاری هیچ جسدی پیدا نشد.

علاوه بر این دو خندق با اندازه های متفاوت دور تادور بنا حفر شد و مابین آنها ساخت‌وسازهایی صورت گرفت. همین مسئله باعث شد شایعاتی بر سر زبان‌ها بیافتد که روس‌ها تونلی در زیر بنای گنبد قابوس حفر کرده‌اند که تا مرزهای روسیه(شوری سابق) ادامه دارد.

زین زرین در بلندترین نقطه برج گنبد قابوس

یکی دیگر از داستان‌های جالبی که بر سر زبان‌ها بود، وجود یک زین زرین بر بالای گنبد مخروطی شکل بود. ظاهرا شخصی برای اثبات این موضوع خود را به بالای برج رساند، اما چیزی در آنجا وجود نداشت.

رمز و راز معماری گنبد قابوس

گنبد قابوس یکی از نمونه‌های مطرح معماری اسلامی است که در ساخت آن از دو شیوه معماری رازی و خراسانی استفاده شده است.

شیوه رازی در سده پنجم، ششم و اوایل سده هفتم در دوره سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان رواج یافت. این شیوه دارای ویژگی‌های معماری خاصی است از جمله استفاده از مصالح بسیار مرغوب، به کار بردن طرح چهار ایوانی، آجرهای لعابدار و بدون لعاب، نگاره‌های آجری با خطوط شکسته و مستقیم، گچ‌بری و غیره.

شیوه خراسانی هم از قرن یکم تا چهارم هجری رواج پیدا کرد و از ویژگی‌های آن می‌توان به ساخت مساجد به صورت شبستانی و چهل ستونی همراه با قوس‌های بیضی و تخم‌مرغی اشاره کرد.

مساحت گنبد کاووس

یکی از ویژگی‌های که باعث تمایز این برج از سایر بناهای مشابه خود شده، استفاده از پلانی به شکل 10 پر است. این پلان نشانی از توسعه ریاضیات و علوم در جهان اسلام است و هوش معماران ایرانی در هزاره اول بعد از میلاد را به رخ می‌‌کشد. ارتفاع بنا در بعضی از منابع 55 متر و در برخی دیگر 72 متر عنوان شده است. تپه‌ای که برج روی آن ساخته شده هم حدود 15 متر ارتفاع دارد.

این برج در قسمت‌های پایین برج دارای قطری برابر با 17 متر است که هرچه به سمت بالاتر می‌رویم به 15.5 متر کاهش پیدا می‌کند. سایر اندازه‌های برج به شرح زیر هستند:

• محیط خارجی: 60.288 متر
• محیط داخلی: 30.144 متر
• ضخامت دیوار: 4.8 متر
• قطر داخلی: 9.6 متر

پلان گنبد قابوس

یکی از سوالاتی که درباره نحوه ساخت گنبد قابوس مطرح شده این است که چطور بدون وجود داربست توانسته‌اند چنین بنایی با چنین ارتفاعی بسازند؟ کارشناسان با بررسی‌هایی که انجام داده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که معماران بنا با ایجاد تل خاک به صورت مارپیچ و پله‌ای به دور نمای ساختمان توانسته‌اند این کار را انجام دهند. در پایان کار نیز خاک‌ها در اطراف برج پخش شده است.

در ساخت گنبد قابوس از چه مصالحی استفاده شده است؟

گنبد چند صدساله قابوس از ترکیبی از ملات ساروج و آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده است. این آجرها که به آجرهای ریشه‌دار معروف هستند، در اثر مرور زمان و نور آفتاب به رنگ زرد طلایی درآمده‌اند. آجرها از اندازه‌های 6*6 سانتی‌متر تا 25*25 سانتی‌متر متغییر بوده، اما دارای شکل یکسانی هستند. آجرهای به کار رفته در قسمت‌های پایین بدنه از نوع آجرهای ریشه‌دار و آجرهای به کار رفته در قسمت‌های بالاتر از نوع کفشکی هستند.

در بیشتر بناهای تاریخی ایران شاهد استفاده از نوعی ملات به نام ساروج هستیم که ترکیبی از خاک رس، آهک، ماسه بادی و نوعی گیاه است. این ملات خاکستری رنگ با قطری برابر با 2 تا 4 سانتی‌متر با دقت در میان ردیف‌های آجرهای گنبد کاووس کشیده شده و هیچ فضای خالی باقی نگذاشته است. ملات ساروج، آجرهای ریشه‌دار و دقت به کار رفته در استفاده از آن‌ها در کنار مهندسی دقیق از جمله دلایل اصلی استواری و استحکام بنا در طول تاریخ بوده است.

بخش‌های مختلف؛ داخل برج قابوس و قسمت‌های بیرونی

بنای ساده گنبد قابوس دارای چن بخش مختلف است که در ادامه به معرفی کوتاه آن‌ها می‌پردازیم.

پی یا پای بست

گنبد قابوس دارای پی و بنای بسیار مستحکمی است. بر اساس گفته‌ها و شنیده‌ها، بعد از کامل‌شدن پی بنا، معمار آن به مدت 5 سال مخفی شده بود تا قابوس او را وادار نکند که قبل از آماده‌سازی کامل پی، ساخت بنا را شروع کند، چون از عمر بنا کم می‌شد. این بنا حتی در برابر زلزله‌هایی که در این منطقه رخ داده و بزرگی آن بیش از 6 ریشتر بوده، هم آسیبی ندیده و هیچ‌گونه تخریبی در آن رخ نداده است. پی این بنا که بر روی زمین سفت ساخته شده 9.82 متر ارتفاع دارد ولی متاسفانه با حفاری‌های غیر مجاز صورت گرفته، کف بنا تخریب شده است.

بدنه گنبد کاووس

بدنه مدور این بنا از پای بست تا زیر گنبد را شامل می‌شود که ارتفاعی برابر با 27 متر دارد. بدنه روی پایه ای ساخته شده که بخش زیادی از آن در دل تپه قرار گرفته است. محیط بیرونی بنا به شکل 10 پره مثلثی برجسته طراحی شده و فاصله پره‌ها از یکدیگر 1.34 متر است. این پره از پای بست شروع شده و تا زیر گنبد مخروطی ادامه دارند.

در قسمت پایین، بدنه روی صفحه ای مدور ثابت شده که ارتفاع آن 2.75 متر است. فاصله بدنه تا گنید نیز با یک حاشیه به یکدیگر متصل شده‌اند.

گنبد مخروطی

گنبد مخروطی شکل این بنا دارای ارتفاعی برابر با 18 متر بوده و به صورت دوپوسته طراحی شده است. گنبد بدون هیچگونه واسطه ای روی بدن سوار شده و ارتفاع بنا را به 37 متر افزایش داده است. شیب به کار رفته در گنبد و سطح صاف و صیقلی آن شاهکاری در معماری ساخت گنبد محسوب می‌شود. پوسته بیرونی گنبد به حدی صاف و صیقلی است که حتی پرندگان هم امکان ایستادن بر روی آن را ندارند.

قسمت داخلی گنبد از نوعی آجر تخم مرغی شکل ساخته شده، اما آجرهای به کار رفته در قسمت بیرونی گنبد از نوع آجرهای ریشه‌دار است که به آن آجر دنباله‌دار هم می‌گویند. نمونه این آجرها را در برج رادکان جرجان(کردکوی) هم می‌توان دید.

نورگیر

در کل بنا، تنها یک نورگیر تعبیه شده و آن هم در قسمت شزقی گنبد واقع شده است. ارتفاع روزنه برابر با 1.20 متر و طول آن 2 متر است، اما عرض دیواره آن از بالا به پایین بیشتر می‌شود به طوری که در بالاترین نقطه نورگیر، عرض آن برابر با 73 در میانه 75 و در پایین 80 سانتی‌متر است.

سطوح پایین روزنه با آجر ساده پوشش داده شده، اما بدنه و روی سقف آن را با گچ و خاک اندود کرده‌اند. قطر اندود گچ و خاک از 1 تا 6 سانتی‌متر متغیر است.

داخل برج قابوس

داخل بنای برج قابوس نیز به اندازه نمای بیرونی ساده است و اثری از تزئین و زیباسازی در آن دیده نمی‌شود. تنها چیزی که می‌توان  مشاهده کرد، به کارگیری لایه‌ای از گچ رنگی به قطر 1 تا 6 سانتی‌متر است که از ارتفاع 7-8 متری از کف بنا تا راس داخلی مخروط کشیده شده است.

محل اتصال گنبد به بدنه

آجرهای ریشه‌دار گنبد مخروطی بر روی آجرهای 25*25 و 6*6 بدنه قرار گرفته‌اند و با ملات ساروچ به یکدیگر متصل شده‌اند. لبه آجرهای مخروط با دقت تراشیده شده و به یکدیگر قفل شده‌اند. این کار با چنان دقتی صورت گرفته که سطح مخروط را یک‌ دست نشان می‌دهد و این طور به نظر می‌رسد که مخروط از یک قطعه آجر تراش خورده ساخته شده است.

انعکاس صدا در خارج از بنا

یکی از جذاب‌ترین بخش‌های محطوطه گنبد قابوس برای بازدیدکنندگان، فضایی دایره شکل در خارج از بنا است که اگر در مرکز آن باستید و فریاد بزنید، صدای‌تان اکو شده و بسیار بلندتر شنیده می‌شود.

تزئینات گنبد قابوس

همانطور که قبلا هم توضیح دادیم این بنا در اوج سادگی ساخته شده و ظاهرا هنگام ساخت بنا، ویژگی‌هایی چون استحکام و ماندگاری نسبت به زیباسازی آن اولویت بیشتری داشته است. شاید بتوان گفت تنها تلاشی که برای زیباسازی این بنا به کار رفته، علاوه بر لایه گچ داخلی، یکی مقرنس بسیار ساده است که بر روی در ورودی ایجاد شده و جزو اولین مقرنس‌های معماری ایران محسوب می‌شود و دوم ایجاد کتیبه‌هایی روی بدنه خارجی گنبد است.

آغاز مقرنس کاری در ورودی بنای گنبد قابوس

ورودی بنا در قسمت جنوب شرقی آن قرار گرفته که دارای 1.5 متر عرض و 5.55 متر ارتفاع است و درون طاقی هلالی شکل جای گرفته است. در این قسمت شاهد دو رشته مقرنس آجری بسیار ساده هستیم. یکی روی در ورودی و دیگری روی طاق هلالی شکل. این مقرنس‌های ساده آجری را می‌توان آغازی بر مقرنس‌کاری ایرانی دانست که در دوره‌های بعد به اوج شکوه و زیبایی خود می‌رسد.

کتیبه‌ها

دو ردیف کتیبه کوفی درون قابی مستطیل شکل بر روی بدنه بنا نگاشته شده است. خود قاب دارای اندازه 2 متر در 80 سانتی‌متر بوده و در ساخت آن از آجر نیمه گرد استفاده شده است. یک ردیف کتیبه درست از بالای سر در ورودی ایجاد شده و دورتادور بنا ادامه پیدا کرده است. ردیف بعدی کتیبه 2.65 متر پایین‌تر از گنبد قرار دارد.

گنبد کاووس کجاست؟

گنبد کاووس یا قابوس در استان گلستان، شهر گنبد کاووس، خیابان امام خمینی واقع شده است. این محوطه تاریخی از ساعت 8:30 تا 20:00 در شش ماه نخست سال و 8:30 تا 19:00 در شش ماه دوم سال به روی بازدیدکنندگان باز است.

امکانات برج گنبد قابوس

اطراف بنای گنبد قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس) در نظر گرفته شده و محوطه‌سازی‌هایی در اطراف آن انجام شده است تا مسافران بتوانند در کنار بازدید از بنای گنبد، استراحتی کوتاه نیز داشته باشند.

اقامت کوتاه در گنبد کاووس

استان گلستان یکی از استان‌های شمالی کشور است که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، از زیبایی منحصربه‌فردی برخوردار است. از مهمترین جاهای دیدنی گلستان می‌توان به جنگل النگدره، پارک ملی گلستان، ییلاق جهان نما و قبرستان خالد نبی اشاره کرد. پیشنهاد ما به شما برای بازدید از زیبایی‌های این استان شمالی، اقامتی چند روزه است تا فرصت کافی برای بازدید از تمامی جاذبه‌های آن داشته باشید.

هرچند پیدا کردن اقامتگاه مناسب در شهرهای کوچکتر کمی مشکل است، اما با مراجعه به وب سایت هومسا می‌توانید محل مناسبی را برای اقامت خود پیدا کنید و با اجاره ویلا و سوئیت در گنبدکاووس، سفری به یادماندنی را تجربه کنید.

دیدنی‌های اطراف گنبد کاووس

در سفر به شهر گنبد کاووس، حتما به موزه فرش، دریاچه مصنوعی و سد گلستان سری بزنید. این جاذبه‌های مسافت بسیار کمی با بنای تاریخی گنبد کاووس دارند و می‌توانند تجربه بسیار خوبی برای‌تان رقم بزنند.

ثبت ملی و جهانی برج گنبد کاووس

این اثر تاریخی و ماندگار با توجه به ویژگی‌های کم‌نظیری که دارد توانست در سال 2012 در سی و ششمین اجلاس یونسکو، به عنوان پانزدهمین اثر ایران به ثبت جهانی برسد. قبل از آن نیز در سال 1310 با شماره 86 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود.

در این مطلب کوتاه سعی کردیم درباره یکی از بناهای ایران که به لحاظ مهندسی ساخت یکی از برترین بناهای ایرانی است اشاره‌ای داشته باشیم. کمی درباره ویژگی‌های بنا، نحوه ساخت آن، ملات به کار رفته و تزئینات آن نوشتیم و از بی‌مهری آدم‌ها و آسیب‌هایی که بر پیکره آن وارد کردند صحبت کردیم.