چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران؛ زردی من از تو، سرخی تو از من

چهارشنبه‌ سوری یکی از مراسم‌های کهن ایرانیان است که صدها سال قدمت دارد و در شامگاه سه‌شنبه آخر سال برگزار می‌شود. این جشن باستانی در شهرهای مختلف ایران مطابق آداب‌ورسوم اهالی آن خطه برگزار می‌شود. رایج‌ترین کاری که در این شب در همه شهرها و بین همه اقوام ایرانی به صور مشترک اجرا می‌شود، آتش افروختن و پریدن از روی آن است. البته متاسفانه در سال‌های اخیر این سنت کهن و اصیل ایرانی تبدیل به میدان جنگی شده است که در آن ترقه‌ها، فشفشه‌ها، بمب‌ها و نارنجک‌های دست‌ساز  این جشن را به کام بسیاری از خانواده‌های ایرانی تلخ می‌کند. در ادامه با این مطلب از هومسا همراه باشید تا از آداب‌ورسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران مطلع شوید.

تاریخچه چهارشنبه سوری و پیدایش آن

در رابطه با ریشه این آیین زیبا، اطلاعات دقیق و موثقی در دسترس نیست. این جشن هم مانند جشن‌ها و رسوم باستانی دیگر مانند سیزده بدر، سپندارمزگان و … ریشه در فرهنگ و سنت و باورهای ما ایرانیان دارد.

عده‌ای از پژوهشگران معتقدند که این مراسم تا قبل از اسلام وجود نداشته است؛ چرا که در تقویم آن زمان، هفته وجود نداشته که آخرین چهارشنبه وجود داشته باشد، همچنین تا قبل از اسلام آتش برای مردم مقدس بوده و از روی آن نمی‌پریدند.

فرضیه دیگری که درباره‌ی تاریخچه چهارشنبه سوری وجود دارد این است که این رسم، تغییریافته‌ی گاهنبار هَمَسپَتمَدَم بوده است، یعنی جشن نزول فروهرها که شش روز قبل از عید نوروز برگزار می‌شده است. برخی هم آن را تغییریافته جشن سده می‌دانند که این فرض چندان صحیح نیست.

درباره معنای چهارشنبه سوری هم فرضیات مختلفی وجود دارد؛ برخی سور را به معنای جشن و سرور و برخی آن را به معنای سرخ می‌دانند. به نظر می‌رسد این جشن ریشه‌های باستانی داشته باشد که با آمدن اسلام شکل و شمایل آن کمی تغییر کرده و با فرهنگ هر منطقه، آداب و آیینی به آن اضافه شده است.

سنت‌ها و آداب‌ورسوم اجرایی چهارشنبه سوری 

در چهارشنبه آخر سال مراسم‌های مختلفی برگزار می‌شود که هر یک معنا و مفهوم خاص خود را دارند.

آتش افروختن

رایج‌ترین و شاید قدیمی‌ترین رسم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران آتش افروختن است. در این شب، مردم بوته‌های خشک بیابانی را در حیاط خانه‌ی خود یا در مکان‌های خاصی از شهر جمع می‌کنند و با آن آتش روشن می‌کنند. مردم با گرما و نور آتش دلگرم‌ می‌شوند به پشت سر گذاشتن غم‌ها و نحسی‌ها و بیماری‌ها و امیدوارند به شروع شادی‌ها و خوشبختی‌ها و تندرستی در سال جدید.

در شب چهارشنبه سوری در جای‌جای شهر و در حیاط خانه‌ها آتشی رو به‌سوی آسمان شعله می‌کشد و مرد و زن پیر و جوان کوچک و بزرگ از روی آن می‌پرند و با هر پرشی زردی و بیماری و ناتوانی خود را با سرخی و تندرستی و شادابی آتش معاوضه می‌کنند و می‌گویند: ”زردی من از تو سرخی تو از من“.

برای جمع‌آوری خاکستر باقی‌مانده آتش هم رسمی وجود دارد به این صورت که شخصی از اهالی خانه خاکستر را با خاک‌اندازی جمع می‌کند از خانه بیرون می‌برد و پای دیواری می‌ریزد، در زمان بازگشت به خانه در میزند، از درون خانه از او می‌پرسند: «کیست؟» و او هم جواب می‌دهد؛ «منم »می‌گویند: «از کجا آمده‌ای؟» جواب می‌دهد که: «از عروسی»؛ می‌پرسند: «چه آورده‌ای؟» باید بگوید: «تندرستی».

کوزه شکستن

کوزه شکستن هم از رسوم قدیمی چهارشنبه سوری است که فلسفه خاص خوش را دارد. مردم در شب چهارشنبه سوری به بالای بام می‌روند و کوزه‌ای آب‌ندیده با خود می‌برند و از بالا به زمین می‌اندازند و می‌شکنند. این کار در بسیاری از نقاط ایران معمول است و معتقدند که بلاهای بدی که در کوزه متراکم شده‌اند که با شکستن کوزه دفع می‌شود. در برخی از شهرهای ایران هم، درون کوزه سکه می‌اندازند که با شکستن کوزه تنگدستی از بین می‌رود.

فال‌گوش

در گذشته فال‌گوش ایستادن به‌عنوان رسمی در شب چهارشنبه سوری اجرا می‌شد. افرادی که حاجتی داشتند به‌نوعی با این کار فال می‌گرفتند به‌گونه‌ای که بر سر چهارراه یا سر گذری یا در خانه‌ای فال‌گوش می‌ایستادند و اولین سخنی که به گوش‌شان می‌رسید را تعبیر فال خود تلقی می‌کردند؛ اگر شخص حرف مثبت و پسندیده‌ای می‌زد آن را به فال نیک می‌گرفتند و معتقد بودند که حاجت‌شان برآورده می‌شود و اگر سخنی که به گوش‌شان می‌رسید منفی و ناپسند بود آن را به بدیمنی و عدم برآورده شدن آرزوی خود تعبیر می‌کردند.

قاشق زنی

یکی دیگر از رسومی که در گذشته در این شب خاص اجرا می‌شد مراسم قاشق زنی است؛ دختران و پسران جوان، صورت خود را با چادر یا پارچه‌ای می‌پوشاندند و با یک قاشق و کاسه به در خانه دوستان و همسایگان خود می‌رفتند. قاشق را به کاسه می‌کوبیدند، از صدای آن صاحب‌خانه متوجه می‌شد و به در خانه می‌آمد و در کاسه آن‌ها آجیل، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریخت. مشابه این رسم در جشن هالوین هم برگزار می‌شود.

چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران

چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران با کمی تفاوت برگزار می‌شود. هرچند آتش‌‍ روشن‌کردن و پریدن از روی آن در همه شهرها رواج دارد، اما در کنار آن مراسم‌های دیگری اجرا می‌شوند که بر جذابیت بیشتر این مراسم اضافه می‌کند.

چهارشنبه سوری در تهران

مردم در تهران قدیم، در شب چهارشنبه سوری، بوته‌های خشک را از بیابان‌های اطراف جمع می‌کردند و سپس بوته‌ها را با اسباب و اثاثیه کهنه و شکسته‌ای که پس از خانه‌تکانی بیرون گذاشته شده بود آتش می‌زدند و از روی آن می‌پریدند. این رسم هنوز هم در تهران رایج است.

تهرانی‌ها در گذشته رسم کوزه شکستن را هم انجام می‌دادند. به این صورت که بالای نقاره‌خانه می‌رفتند و کوزه‌ای آب‌ندیده را از بالا به پایین می‌انداختند و معتقد بودند این کار دفع‌کننده قضا و بلا در سال جدید است. کسانی که به نقاره‌خانه دسترسی نداشتند این رسم را روی پشت‌بام خود اجرا می‌کردند.

چهارشنبه سوری در کرج

در گویش بومی البرزی‌ها که بر پایه‌ی زبان تاتی است، به چهارشنبه سوری، «کل چارشنبک» گفته می‌شود. مردم کرج در کل چارشنبک رسم آتش‌افروختن و پریدن از روی آن را به جا می‌آورند.

از رسوم مردم کرج که بیشتر در گذشته اجرا می‌شده می‌توان به رسم کوزه شکستن اشاره کرد، خانواده‌ها به مناسبت این جشن وسایل قدیمی را  می‌شکستند و دور می‌ریختند و وسایل جدید را با آن جایگزین می‌کردند.

رسم «تبر بیزینن» هم رسم دیگری بین کرجی‌ها بوده که به‌ویژه بین باغداران مرسوم بوده است. در این رسم به درختان کم محصول به‌ آرامی با تبر ضربه می‌زدند تا بیماری و آفات از آن دفع شود و در سال جدید میوه بدهد.

چهارشنبه سوری در یزد

در یزد هم آیین و رسوم جالبی در چهارشنبه سوری به جا آورده می‌شود. مردم یزد در این شب هیزم جمع می‌کنند، آن را آتش می‌زنند و شعر «سرخی تو به رویم، زردیت به جون دشمنونم» را می‌خوانند. یزدی‌ها بر این باورند که با این کار ناخوشی‌ها و رنج را از خود دور می‌کنند و سالی سرشار از سلامتی و تندرستی را آغاز می‌کنند.

آن‌ها خاکستر آتش را دور نمی‌ریزند و طی مراسمی به نام «کلوخک» اقدام به پختن سیب‌زمینی‌های کوچک زیر آن خاکستر کرده و با خوشی و خواندن ترانه، سیب‌زمینی‌هایی که داخل خاکستر پخته‌شده‌اند را می‌خوردند. البته این مراسم امروزه کمتر اجرا می‌شود.

چهارشنبه سوری در شیراز

مراسم آتش‌افروختن در شیراز به این‌گونه برگزار می‌شود که سه یا هفت کُپه آتش درست می‌کنند و از روی آن می‌پرند و همان شعر معروف زردی من از تو سرخی تو از من را می‌خوانند. در این شب مردم شیراز به دلیل ارادت ویژه‌ای که به حافظ دارند دورهم جمع می‌شوند و با تفأل به حافظ، فال دوره می‌گیرند.

یکی دیگر از رسومی که در بین شیرازیان اجرا می‌شده و مردم به آن اعتقاد داشته‌اند پاشیدن آب حوض ماهی سعدیه بر سر و روی دختران دم بخت برای باز شدن بخت آن‌ها است. زنان متاهل هم اعتقاد داشتند پاشیدن این آب روی همدیگر باعث افزایش مهر و محبت همسرشان نسبت به آن‌ها می‌شود.

چهارشنبه سوری در اصفهان

اصفهانی‌ها به چهارشنبه سوری، چهارشنبه سرخی هم می‌گویند و علاوه بر رسم آتش‌افروزی، رسم کوزه شکستن، فال‌گوش ایستادن و قاشق زنی را هم اجرا می‌کنند؛ البته به‌جز رسم آتش روشن‌کردن بقیه رسوم تقریبا منسوخ شده است و خیلی کم به جا آورده می‌شود. مردم اصفهان همچنین برای رفع چشم‌زخم و انرژی منفی، روی آتش، اسفند و کندر می‌سوزانند.

چهارشنبه سوری در ماسال

در منطقه ماسال و کوهستان‌های تالش چهارشنبه سوری را “کولی کولی چارشنبه” می‌نامند. مردم ماسال در این شب پشته‌هایی از کاه را آتش می‌زنند، سپس از روی آتش می‌پرند و می‌گویند “کولی کولی چارشنبه”.

یکی دیگر از رسوم مردم این خطه اجرای یک حرکت نمادین است، به این صورت که یکی از اهالی با تبر به سمت درختی که محصولی نمی‌دهد می‌رود، اما با ضمانت دیگران از قصد خود منصرف می‌شود، به اعتقاد مردم ماسال، این کار سبب باردادن درختان بی محصول در سال بعد می‌شود.

اهالی ماسال در کولی کولی چارشنبه به جشن و شادی می‌پردازند و عده‌ای با تفنگ شلیک می‌کنند. سپس در کنار سفره‌ای که هفت نوع خورش و خوردنی در آن است جمع می‌شوند و شام می‌خورند.

چهارشنبه سوری در گیلان

گیلانی‌ها هم در شب چهارشنبه سوری آتشی روشن می‌کنند و فردای آن شب یعنی صبح چهارشنبه خاکستر آن آتش را پای درختان می‌ریزند تا بارور شوند. از دیگر رسومی که گیلانی‌ها در چهارشنبه سوری اجرا می‌کنند کوزه شکنی برای دفع رنج و بلا است. در این شب گیلانی‌ها دختران دم بخت را به امید بازشدن بخت‌شان به صورت نمادین با جارو از خانه بیرون می‌کنند.

مردم گیلان در این روز شمع و اسپند و کندر روشن کرده و سر و صورت خود را گلاب می‌زنند.

چهارشنبه سوری در مازندران

از آیین‌های مرسوم در روستاهای مازندران در شب چهارشنبه سوری می‌توان به کُشتی گرفتن و دودکردن اسپند اشاره کرد. در شب چهارشنبه سوری در خطه مازندران آش بسیار خوشمزه‌ای به نام آش « هفت‌ترشی» پخته می‌شود که از هفت نوع حبوبات و هفت نوع ترشی و سبزی درست می‌شود.

چهارشنبه سوری در ارومیه

در ارومیه مردم در شب چهارشنبه کجاوه‌ای را با یک شال کشمیری تزئین می‌کنند و به پشت‌بام خانه خود می‌روند کجاوه را با طناب به حیاط خانه همسایه‌ها و آشنایان می‌فرستند و می‌گویند:

«بکش که حق مرادت را بدهد» کسی که در خانه حضور دارد داخل کجاوه آجیل و شیرینی و میوه خشک می‌ریزد. تازه‌دامادهایی که هنوز عروسی نکرده‌اند باید این رسم را اجرا کنند و کجاوه را به داخل خانه عروس بفرستند و چیزی درخواست کنند. پیشنهاد می کنیم مقاله ی جاهای دیدنی ارومیه را مطالعه کنید.

چهارشنبه سوری در تبریز

یکی از رسوم جالب مردم تبریز برای چهارشنبه سوری پاشیدن آب و گلاب است، در این روز مردم تبریز به پشت‌بام خانه‌های خود می‌رفتند و روی سر عابران آب و گلاب می‌ریختند و معتقد بودند که این کار موجب سعادتمندی می‌شود.

از دیگر رسوم مردم تبریز در این جشن این بود که صبح روز چهارشنبه قبل از طلوع آفتاب به کوچه می‌رفتند و 7 بار از روی جوی آب می‌پریدند و ترانه “آتیل ماتیل چهارشنبه، آینا تکین بختیم آچیل چهارشنبه” را می‌خواندند که همان” زردی من از تو و سرخی تو از من” است.

مردم تبریز همچنین عصر روز سه‌شنبه به بازار می‌رفتند و آجیل، میوه خشک و شیرینی می‌خریدند. از دیگر مواردی که تبریزی‌ها در شب چهارشنبه سوری می‌خریدند هدیه‌هایی برای تازه‌عروس‌ها و تازه‌دامادها بود هدیه‌هایی مانند پارچه و پیراهن که به آن «چهارشنبه لیق» می‌گفتند.

چهارشنبه سوری در اردبیل

مردم در اردبیل رسم آتش‌افروزی را به‌ جا می‌آورد و به امید سالی سرشار از خوشی و تندرستی از روی آن می‌پرند. در اردبیل معمولا تا قبل از جشن چهارشنبه سوری خانه‌تکانی را به اتمام می‌رسانند و از صبح سه‌شنبه برای درست‌کردن گندم برشته دست‌ به‌ کار می‌شوند تا این گندم‌ها خوشمزه که به آن «قورقا» می‌گویند را سر سفره چهارشنبه سوری بگذارند.

چهارشنبه سوری در مناطق کردنشین

مردم در کردستان زیبا برای چهارشنبه سوری به دامان طبیعت می‌زنند و در کنار چشمه‌ها و در دل صحرا به جشن و سرور و پایکوبی می‌پردازند. در راه بازگشت از صحرا به خانه، سنگ‌ریزه‌هایی را از روی زمین جمع می‌کنند و با پرتاب آن به پشت سرشان بلا و آفت را دفع می‌کنند.

از دیگر مراسم مردم کردستان شال‌اندازی است، جوانان شالی را از در و پنجره و پشت‌بام همسایه‌های ثروتمند خود آویزان می‌کنند و از آن‌ها طلب هدیه می‌کنند همسایه‌ها هم معمولا هدایایی همچون شاخه نبات، کله‌قند، سکه، جوراب و تخم‌مرغ را به شال می‌بندند و به آن‌ها هدیه می‌دهند.

مردم کردستان جشن‌های و مراسم زیادی دارند برای آشنایی با این جشن‌ها مانند جشن پیرشالیار می‌توانید به سایر مقالات وب‌سایت هومسا مراجعه کنید.

در کرمانشاه، چهارشنبه‌سوری را به شادترین نحو ممکن برگزار می‌کنند؛ جشنی همراه با رقص محلی و آوازهای کردی دل‌نشین. مردم در کرمانشاه حسابی هوای هم را دارند و در صورتی‌ که در محله‌ای خانواده‌ای عزادار باشند، تا 10 خانه این‌طرف و آن طرف‌شان آتشی روشن نمی‌کنند. این رسم برای احترام به غم و ناراحتی همسایه‌ داغدار است.

چهارشنبه سوری در لرستان

در شب چهارشنبه سوری اهالی خرم‌آباد اقدام به تقسیم‌کردن هیزم‌ها به هفت قسمت می‌کنند و در فاصله‌های معینی از هم چیده و در یک ردیف قرار می‌دهند سپس با همان هیزم‌ها آتش درست می‌کنند.

چهارشنبه سوری در مرکزی

مردم لرستان علاوه بر آتش روشن‌کردن، برای آمرزیده‌شدن رفتگان خود شکرپنیر، خرما یا حلوا خیرات می‌کنند.

چهارشنبه سوری در مناطق جنوبی ایران

مردم بوشهر هم مانند مردم سایر استان‌ها در شب چهارشنبه سوری آتش روشن می‌کنند. علاوه بر این اهالی بوشهر در این شب مراسم کوزه شکستن را به جا می‌آورند و قایق‌سواری می‌کنند.

بوشهری‌ها معتقدند روزهای آخر سال 1999 قضا و بلا نازل می‌شود که فقط 999 تای آن در شب چهارشنبه سوری است؛ از این‌ رو کسی حق ندارد در این شب نفرینی به لب بیاورد.

خلاصه مطلب

آداب‌ورسوم هر شهر و دیاری، نشان از فرهنگ و تمدن مردم آن خطه است. در ایران جشن‌ها و مراسم باستانی زیادی وجود دارند که از گذشتگان و نیاکان ما به یادگار مانده‌اند و هر کدام ریشه و فلسفه خاص خودشان را دارند. چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران، متناسب با آداب مردمان آن به‌ گونه‌ای خاص برگزار می‌شده که متاسفانه اکثر آن رسوم امروزه منسوخ ‌شده‌اند و تنها رسم آتش روشن‌کردن باقی مانده است.