لباس بلوچی؛ مزین به هنر ظریف سوزن‌دوزی

در این مطلب می‌خواهیم سری به سیستان‌وبلوچستان بزنیم. در خیابان‌های شهرهای مختلف آن قدم بزنیم و از تماشای لباس‌های رنگارنگ با سوزن‌دوزی‌های زیبا لذت ببریم. این استان جزو معدود استان‌هایی است که مردم همچنان لباس محلی به تن می‌کنند. جالب اینجاست که حتی در سفر به سایر شهرها نیز به لباس‌های سنتی خود پایبند هستند. لباس مردان در اوج سادگی دوخته می‌شوند و لباس زنان در اوج ظرافت و زیبایی. بسیاری از کسانی که با هدف بازدید از جاهای دیدنی چابهار راهی این استان می‌شوند، حتما خرید لباس بلوچی سوزن‌دوزی شده را در لیست خریدهای خود قرار می‌دهند.

قبل از پرداختن به لباس بلوچی لازم است کمی درباره سوزن‌دوزی بلوچی صحبت کنیم. چرا که چیزی که این مدل لباس را از لباس سایر اقوام جدا می‌کند، استفاده از هنر ظریف سوزن‌دوزی است. لباس بلوچی به واسطه همین هنر، یکی از  گران‌قیمت‌ترین لباس‌های سنتی ایران محسوب می‌شود. سالانه نمونه‌های زیبایی از سوزن‌دوزی‌های بلوچی در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی مختلف در معرض نمایش گذاشته می‌‍‌شوند. سوزن‌دوزی از چنان زیبایی و اصالتی برخوردار است که نمونه‌هایی از آن‌ را در لباس زنان دربار پهلوی می‌بینیم.

سوزن‌دوزی لباس بلوچی؛ هنر دست زنان سیستان‌و‌بلوچستان

سوزن‌دوزی به انگلیسی Embroidery، نمایشی از خلاقیت زنان این دیار بر روی انواع لباس بلوچی است که از گذشته‌های دور تاکنون به یادگار مانده است. این هنر، دارای مهر اصالت از سازمان یونسکو است و در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است. سوزن‌دوزی در تمام سطح استان جایگاه ویژه‌ای دارد و دختران این دیار از دوران نوجوانی شروع به آموزش آن از مادران خود می‌کنند. به این ترتیب سوزن‌دوزی نسل به نسل از مادران به دختران منتقل شده و هنوز که هنوز است، به حیات خود ادامه داده و یکی از راه‌های اصلی کسب درآمد برای بسیاری از بانوان بلوچی است.

نقش‌ونگار در سوزن‌دوزی بلوچی

اصلی‌ترین عنصر لباس بلوچی سوزن‌دوزی و اصلی‌ترین عنصر سوزن‌دوزی، طرح‌ها و نقوشی هستند که روی پارچه دوخته می‌شوند. این طرح‌ها شامل نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی بوده و از میان آن‌ها نقوش هندسی متنوع‌تر از سایر طرح‌ها است و به وفور در سوزن‌دوزی‌های این منطقه یافت می‌شوند. گاهی بانوان بلوچی برای ایجاد تنوع، بر اساس ذوق و قریحه درونی خود تغییراتی ایجاد می‌کنند؛ اما اصل طرح‌ و نقشه همان طرح‌های ثابت همیشگی است. نقش‌های ظریف‌تر را خودکار و نقش‌های درشتی که مرغوبیت نوع اول را ندارند، توئی می‌نامند.

ترکیب رنگ در سوزن‌دوزی لباس بلوچی

رنگ‌های اصلی که در سوزن‌دوزی به کار می‌روند، 6 رنگ اصلی قرمز، سبز، قهوه‌ای تیره، سیاه، سفید و آبی هستند.

قطعه‌های سوزن‌دوزی مورد استفاده در لباس بلوچی

پیش سینه(یقه)، پاندول یا گوامتان (جیب لباس)، آستین یا سرآستین، پادک یا پانچک(دمپای شلوار) مهم‌ترین بخش‌های لباس برای سوزن‌دوزی هستند. گاهی در سوزن‌دوزی از آینه هم برای تزئین بیشتر استفاده می‌شود.

تاریخچه سوزن‌دوزی بلوچی

متاسفانه به دلیل عدم وجود منابع مکتوب، نمی‌توان تاریخ مشخصی را برای سوزن‌دوزی عنوان کرد. اما در نقوش برجسته باقیمانده از دوران هخامنشیان، شاهد این هستیم که درباریان لباس‌هایی با نقوش مختلف بر تن دارند. این نقوش اثبات کننده وجود نوعی سوزن‌دوزی در آن دوران است. طبق روایتی از هرودت مورخ یونانی، همسر خشایارشاه شخصا پارچه لباس خود و شاه را می‌بافته و آن را با انواع طرح‌های زیبا مزین می‌کرده است. این طرح‌ها بی‌شباهت به طرح‌هایی که در لباس بلوچی امروزی می‌بینیم، نیستند.

لباس بلوچی مخصوص بانوان

لباس زنانه بلوچی شامل پنج بخش مختلف است. این لباس معمولا همراه با جواهرات مختلفی مانند گوشواره، سینه‌رویز و دست‌بند و.. که آن‌ها دارای طرح‌های خاص بومی منطقه هستند، پوشیده می‌شود.

لباس بلوچی زنان شامل موارد زیر است:

• پاجامک: نوعی شلوار گشاد و چین‌دار است. معمولا افراد متمول آن را گشادتر می‌دوزند
• تکو: چارقد زنانه است
• سریگ: نوعی روسری بزرگ به شکل مستطیل است که با پریوال‌دوزی تزئین می‌شود.
• و سربند

لباس بلوچی مخصوص مردان

لباس مردان بلوچ بر خلاف لباس زنان، بسیار ساده هستند و اثری از سوزن‌دوزی روی این لباس‌ها نمی‌بینیم. این لباس از پارچه‌های سبک نخی با رنگ‌های روشن و بسیار گشاد دوخته می‌شوند تا هم در مقابل آفتاب محافظت کامل را داشته باشد هم خنکی لازم را در گرمای شدید منطقه ایجاد کند. لباس‌های معمولی مانند شلوار جین و پیراهن‌های تنگ و دکمه‌دار و یا تیشرت‌های آستین کوتاه اصلا مناسب آفتاب و گرمای این منطقه نیستند. لباس‌های مردانه بلوچی هم از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است.

اصلی‌ترین بخش‌های لباس بلوچی مردانه شامل یک پیراهن بلند جلو بسته و شلوار گشاد و بسیار پرچین و دستار یا لنگی است که به دور سر پیچیده می‌شود. لباس‌ها معمولا سفید یا آبی کمرنگ و یا کرم بسیار روشن است. سایر لباس‌های مردانه بلوچی شامل موارد زیر هستند:

• پاک: نوعی عمامه گرد که به دور سر بسته می‌‍شود
• مسر: نوعی دستمال سر است که مانند عمامه به دور سر بسته می‌شود
• کلاه سوپی: نوعی سرپوش یا عرقچین است که هنگام عبادت و در مسجد بر سر می‌گذارند
• چگن دور: نوعی کلاه اعیانی دست دوز است
• لنگ: پارچه‌ای که به دور گردن آویخته می‌شود
• گنج پراک: لباسی است که زیر پیراهن پوشیده می‌شود
• پاجامک: این لباس در هر دو گروه لباس زنانه و مردانه مشترک است. یعنی همان شلوار گشاد و چین‌‌دار بلوچی.
• سرین بند: کمربندی است که به کمر شلوار بسته می‌شود
• شال: نوعی کت پشمی برای استفاده در زمستان
• سواس و پوزا: کفشی است که از برگ‌های خرما بافته می‌شود. البته امروزه استفاد چندانی ندارد
• کوش: کفش چرمی
• دو بنده: کفشی که از پوست گاو تهیه می‌شود
• کرو: جوراب پشمی که در زمستان می‌پوشند

لباس بلوچی که فرح پهلوی در جشن 2500 ساله پوشید

فرح پهلوی هنگام استقبال از مهمانان جشن‌های 2500 ساله، لباس بسیار فاخری به تن داشت که به سوزن‌دوزی بسیار زیبای بلوچی مزین بود. این پیراهن بلند و سرخابی از جنس حریر ارگانزا دوخته شده بود و روی آن کتی نیمه‌تنه با سوزن‌دوزی بلوچی و با نقوش هندسی بسیار چشم‌نواز پوشیده می‌شد. طراح لباس که احتمالا سوزن‌دوز معروف بلوچی، مهناز جمالزهی نام دارد برای تهیه این کت از نقوش فرش‌های بلوچی استفاده کرده و لباسی در شان خانواده سلطنتی تهیه کرده است. البته این تنها لباس فرح پهلوی نیست که در تزئین آن از سوزن‌دوزی بلوچی، استفاده شده است.

امروزه این لباس در موزه پوشاک سلطنتی در کاخ سعدآباد نگهداری می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند از ساعت 9 تا 17 از این موزه دیدن کنند.

اقامتی به یاد ماندنی در سفر به سیستان و بلوچستان

هرچند تعداد مسافرانی که این استان را به عنوان مقصد سفر انتخاب می‌کنند، زیاد نیستند، اما بد نیست بدانید سواحل زیبای چابهار که نظیر آن را کمتر در بخش‌های دیگر ایران شاهد خواهید بود در این استان قرار دارند. علاوه بر این سواحل زیبا، کوه‌‌های مریخی چابهار نیز سالانه علاقه‌مندان بسیاری را به سمت خود می‌کشاند. آثاری مانند شهر سوخته، آسبادهای حوضدار، قلعه رستم زابل، قلعه بمپور، مسجد جامع مکی زاهدان هم دارای ارزش تاریخی بسیاری هستند و بازدید از آن‌ها می‌تواند بسیار آموزنده و جذاب باشد. در سفر به این استان نیازی نیست نگران محل اقامت خود باشید. کافی است وارد اجاره ویلا و سوئیت هومسا شوید و از بین تعداد زیادی اقامتگاه، مناسب‌ترین گزینه را انتخاب کنید.

در این مقاله در مورد لباس زنان و مردان بلوچی صحبت کردیم. در مورد مهمترین عنصر لباس بلوچی که همان سوزن‌دوزی است توضیحاتی دادیم و گفتیم که این هنر ارزشمند از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و دختران آن را از مادران خود می‌آموزند. از لباس زنان و مردان گفتیم و به لباس فاخر فرح پهلوی که مزین به سوزن‌دوزی بود اشاره کردیم. فراموش نکنید در سفر به این استان حتما سری به بازارهای محلی آن بزنید و هدیه‌ای برای آشنایان خود تهیه کنید.