ارگ کریمخان شیراز ؛ یادگار باارزش دوران زندیه
استان فارس و خاصه شهر شیراز دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است، در گوشه گوشه این استان می‌توان آثاری از تاریخ و فرهنگ و هنر سرزمین‌مان را دید. ارگ کریمخان یکی از همین آثار تاریخی شهر شیراز است که از پس ادوار مختلف تاریخ برایمان به یادگار مانده است. چنین آثاری همیشه قصه‌های زیادی برای گفتن دارند. بازدید از آثار تاریخی، تنها مرور رخدادهای تاریخ نیست، در دل این بناها چیزهای زیادی می‌توان دید.
سبک معماری منحصربه‌فرد هر منطقه، فرهنگ و سبک زندگی مردم ایران در ادوار مختلف تاریخ و بسیاری داستان‌های دیگر، از دل همین بناها شنیده می‌شوند. در این مطلب می‌خواهیم به شهر شیراز سفر کنیم، شهری با هزاران قصه زیبا، تلخ و شیرین در کنار هم. با هم به ارگ کریم خان می‌رویم تا ببینیم این بنا چرا و چگونه ساخته شده و چه قصه‌ها از سر گذرانده است. با ما همراه باشید.
ارگ کریم خان کجاست؟
ارگ کریمخان یا ارگ کریمخانی یکی از جاهای دیدنی شیراز و بنایی متعلق به دوره زندیه است. این بنا طی سال‌های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی به دستور کریم خان زند ساخته شد. در این دوران، پایتخت ایران شهر شیراز بود و کریم خان به منظور ساخت محلی برای سکونت و فرمان‌دهی خود دستور ساخت چنین بنایی را داد. ارگ کریمخانی توسط بهترین معماران آن زمان و با بهترین مصالح که برخی از ایران و برخی از سایر کشورها آورده شده بودند، ساخته شد.
این ارگ در دوران قاجار تبدیل به مقر فرمان‌دهی محلی شد و عبدالحسین میرزا فرمانفرما از آن به عنوان محل فعالیت خود و کنترل شهر شیراز استفاده می‌کرد. عبدالحسین میرزا در دورانی که در این ارگ ساکن بود، دستور به مرمت بخش‌هایی از آن را نیز داد. از جمله نقاشی‌های مینیاتوری که در بخش‌های مختلف این ارگ وجود دارند، در همین زمان مورد مرمت قرار گرفتند.
در زمان پهلوی، ارگ کریم خان تبدیل به زندان و از همان زمان این بنا به عنوان زندان کریم خان معروف شد. بنا در دورانی که تبدیل به زندان شده بود، در بخش‌هایی آسیب دید. در حال حاضر، ارگ کریم خان در اختیار سازمان میراث فرهنگی ایران است و طی سال‌های اخیر چندین بار در بخش‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته تا محلی برای بازدید گردشگران باشد. ارگ کریمخانی در سال ۱۳۵۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ارگ کریمخانی در گذر تاریخ
ارگ کریمخان 4 دوره تاریخی را پشت سر گذاشته است که در ادامه بر آن‌ها مروری می‌کنیم.
دوران زندیه
زمانی که کریم خان زند به فرمانروایی رسید، دستور داد در میدان توپخانه شهر شیراز، که بزرگترین میدان شهر بود، بنایی بسازند همچون نقش جهان در اصفهان که همان قدر بزرگ و باشکوه باشد. به این ترتیب کار ساخت ارگی بزرگ در بخش شمالی میدان توپخانه آغاز شد. با ساخته شدن چندین بنای دیگر، این بخش از شهر تبدیل به منطقه مهمی در شیراز شد. ارگ کریمخانی در بخشی از این میدان و در بخش‌های دیگر میدان نیز دیوانخانه کریمخانی، بازار وکیل، حمام و مسجد وکیل و چندین کاروانسرا که هسته اصلی شهر شیراز را تشکیل می‌دادند، ساخته شدند.
دوران قاجار
سال‌ها بعد پس از حمله آقا محمدخان قاجار و تصرف شهر شیراز، دستور تخریب بسیاری از بناهایی که در دوران زندیه ساخته شده بود، توسط آقا محمدخان صادر شد. در این دوران بناهای مهمی در شیراز، از جمله حصار شهر قربانی خصومت قاجار با حکومت زندیه شد. اما در این میان، ارگ کریمخان آسیب چندانی ندید و به دلیل موقعیت مناسب آن حفظ شد. در دوران قاجار این ارگ به عنوان دارالحکومه امرایی مورد استفاده قرار گرفت.
ارگ در این دوران دچار تغییراتی شد، بخش‌هایی به بنا اضافه و بخش‌هایی نیز تخریب شدند. به طور مثال در حیاط بنا عمارت‌هایی ساخته شد، نقش‌های مینیاتوری قبلی با تزئینات جدید جایگزین شدند و در مجموع ارگ به میزان زیادی تغییر کرد. این تغییرات تناسبی با معماری اصلی بنا نداشتند و علاوه‌بر این، طی حذف و اضافه‌های ناشیانه، بخش‌های مختلف ارگ دچار خسارت و تخریب‌های متعددی شد.
دوران پهلوی
ارگ کریمخان در روزهایی که از معماری زیبا و باشکوه خود فاصله گرفته بود، در نهایت در دوران پهلوی با ایجاد مرکز شهربانی، تبدیل به زندان شهربانی شد. تبدیل شدن ارگ به زندان باعث ایجاد خسارت‌های بیشتر به بنا شد. تغییرات متعددی در فضای داخلی ارگ جهت ایجاد سلول‌های مختلف ایجاد شد، گچ‌کاری‌ها با دوده پوشانده شدند و پنجره‌ها را نیز مسدود کردند. در این دوران ارگ کریمخانی بیش از پیش تغییر کرد و دچار آسیب شد.
پس از انقلاب
پس از انقلاب و در پی ثبت ارگ کریمخان به عنوان یکی از آثار ملی ایران، کار بر روی مرمت بنا بار دیگر آغاز شد و در شرایط فعلی این بنا به عنوان یک جاذبه گردشگری که توانسته است از پس این فراز و فرودها همچنان استوار بماند، جهت بازدید در اختیار گردشگران قرار دارد.
ویژگی‌های معماری ارگ کریم خان
از آن جایی که ارگ کریم خان هم به عنوان محل زندگی حاکمان مورد استفاده قرار می‌گرفت و هم کاربرد نظامی و امنیتی داشت، معماری آن نیز دارای دو بخش مسکونی و نظامی است. ایوان‌ها و اتاق‌ها با نقاشی‌های ظریف، آبنما‌ها و باغچه‌ها با زیبایی و شکوه نشانگر مسکونی بودن این بنا هستند. از سوی دیگر، برج و باروها و خندقی که دور ارگ وجود دارد، نشان از کاربرد نظامی بنا دارند.
بیشتر بخوانید: مقبره کوروش کجاست
برج کج ارگ
از بخش‌های منحصربه‌فرد ارگ کریمخان یکی از برج‌های چهارگانه آن است، این برج برای مدتی طولانی، به آهستگی در حال خم شدن بود، اما در حال حاضر روند خم شدگی این برج متوقف شده است.
فضای داخلی ارگ کریمخان
اما درون ارگ کریم خان به چه شکل است؟ ارگی که در فراز و نشیب‌های تاریخ، هرکس بسته به نیاز خود دستی به گوشه و کنار آن کشیده و آن را دستخوش تغییراتی کرده است. ارگ کریمخانی یک بنای مستطیل شکل است، مساحت آن به ۱۳ هزار متر مربع می‌رسد و زیربنای آن نیز 4 هزار مترمربع اندازه‌گیری شده است.
قسمت نظامی
سبک معماری ارگ کریمخان به شیوه اصفهانی و از نوع درونگرا است. به طور کلی معماری ارگ در بخش خارجی، یعنی دیوارها و باروها، که می‌توان آن را بخش نظامی ارگ در نظر گرفت، ساده و با کمترین تزئینات است. اما بخش جالب آن، کاشی‌کاری است که در بخش سردر بنا به چشم میخورد. این کاشی‌کاری در زمان قاجار انجام شده و با تکنیک کاشی هفت‌رنگ صحنه‌ای از نبرد رستم و دیو سپید را به تصویر کشیده است. این ارگ در بخش داخلی، به‌خصوص بخش‌هایی که مسکونی بوده‌اند، با تزئینات ظریف‌تر، بیشتر و زیباتری ساخته شده است.
قسمت مسکونی
قسمت مسکونی بنا شامل بخش‌های شمالی، جنوبی و غربی ارگ می‌شود که هر بخش دارای یک ایوان ستون‌دار و دو ستون سنگی است. یکی دیگر از تغییراتی که در دوران قاجار در ارگ کریمخان صورت گرفت، بازسازی همین ستون‌ها بود. در این دوران، ستون‌های اصلی ایوان‌های جنوبی و غربی برداشته و به جای آن‌ها ستون‌های چوبی با تزئینات مارپیچ ساخته شدند. در دو طرف هر ایوان، یک تالار قرار دارد و در بین تالارها، ۶ اتاق و به همراه چند راهرو دیده می‌شود.
از جمله تزئینات بخش داخلی ارگ کریم خان می‌توان به نقاشی‌هایی الهام گرفته شده از سبک نقاشی صفوی اشاره کرد. همچنین طاق‌ها به زیبایی مقرنس‌کاری شده‌اند و هنر نقاشی و تذهیب را در جای جای دیوارها و سقف‌ها می‌توان دید. پنجره‌های ارگ کریمخانی به سبک اُرسی ساخته شده‌اند، پنجره‌هایی با قاب‌های متعدد کوچک از جنس چوب که با شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند و در هنگام روز و تابش آفتاب، صحنه زیبایی در بخش داخلی بنا خلق می‌کنند.
حمام ارگ کریمخان
یکی از برجسته‌ترین بخش‌های ارگ کریمخانی ، حمامی است که در همان ابتدای ساخت بنا و در دوران زندیه ساخته شده است. این حمام که در بخش جنوب شرقی ارگ قرار دارد، به صورت هشت ضلعی بنا شده است. سقف رختکن، آجری و مزین به آهک‌بری‌های زیبایی است. یکی از بخش‌های جالب در حمام ارگ کریمخان قسمت گرمخانه آن است که شامل چهار ستون یک‌پارچه می‌شود و در ساخت آن معماری و مهارت بی‌نظیری به کار گرفته شده است.
دیوار ارگ کریمخان
دیوار ارگ کریم خان یکی دیگر از قسمت‌های برجسته بنا در بخش معماری آن است. این دیوار ۱۲ متر ارتفاع دارد، ضخامت دیوار در بخش پایه ۳ متر و در بخش‌های بالاتر حدود ۲.۸ متر است. هریک از چهار برج آن نیز ۱۴ متر ارتفاع دارند.
حال‌وهوای گردش در ارگ کریم خان شیراز
گردش در ارگ کریمخانی همان حال‌وهوای خوشی را دارد که تقریبا در هر کجای شهر شیراز می‌توان آن را احساس کرد. بنا دارای حیاط بزرگی است با درختان سرسبز و حوض‌های پرآب که قدم زدن در میان‌شان می‌تواند انرژی خوشی را در وجودتان ایجاد کند. بخش‌های داخلی بنا نیز هرکدام قصه‌ها برای گفتن دارند، بهتر است با دقت تمام جزئیات را از نظر بگذرانید، تمام تزئینات انجام شده روی ستون‌ها، دیوارها و سقف که هر کدام در یکی از ادوار تاریخ ایجاده شده‌اند. پنجره‌ها با شیشه‌های رنگی و نوری که از دل‌شان عبور می‌کند و هزار رنگ، بر کف بنا گسترده می‌شود. این ارگ روزهای تلخ و شیرین زیادی را از سر گذرانده، قصه‌های زیادی را به چشم دیده که اگر خوب به جزئیاتش توجه کنید، می‌توانید آن‌ها را بشنوید.
چطور به ارگ کریم خان شیراز برویم؟
ارگ کریمخان در بلوار کریم خان و در ضلع شمال شرقی میدان شهدا واقع شده است. گردشگران برای رفتن به ارگ می‌توانند از مترو، تاکسی یا خودرو شخصی استفاده کنند. برای رفتن به ارگ کریم خان با استفاده از مترو، باید در ایستگاه زندیه پیاده شوید و سپس حدود ۱۰ دقیقه پیاده به سمت میدان شهدا بروید.
همچنین برای رفتن به ارگ با تاکسی یا خودرو شخصی، باید از مرکز شهر خود را به بلوار کریم خان و سپس میدان شهدا برسانید. فراموش نکنید که ارگ کریم خان یکی از جاهای تفریحی شیراز است که در اطراف آن پر است از بناهای تاریخی و تفریحی. همچنین برخی از مراکز خرید شیراز نیز در همین منطقه قرار دارند. بنابراین کافی است که خود را به این نقطه از شهر برسانید، اینجا دیدنی‌های بسیاری دارد که می‌تواند قسمت مهمی از سفر شما به شهر شیراز را تشکیل دهد.
آدرس ارگ کریم خان:
شیراز، شمال شرق میدان شهدا
اقامت در شیراز و بازدید از ارگ کریمخان
برای بازدید از ارگ کریمخان گردشگران باید در شهر شیراز اقامت کنند. بنابراین شما می‌توانید با اجاره ویلا و سوئیت در شیراز به راحتی خود را به این بنای تاریخی برسانید و از آن بازدید کنید. اگر دوست دارید بدون هیچ دردسری و به راحتی یک اقامتگاه خوب و مناسب برای خود و همراهان‌تان رزرو کنید، می‌توانید این کار را از طریق سایت هومسا انجام دهید. کافی است در صفحه اصلی هومسا شهر شیراز را سرچ کنید تا اقامتگاه‌های این شهر به شما نمایش داده شوند. سپس با توجه به شرایط خود، می‌توانید اقامتگاه موردنظرتان را رزرو کنید.
سایر جاذبه های استان فارس
در سفر به شیراز سعی کنید بازدید از جاهای دیدنی زیر را در لیست برنامه های خود قرار دهید.
- نارنجستان قوام
- نقش رستم
- خانه زینت الملک
- مسجد نصیرالملک شیراز
- عمارت شاپوری
- مسجد جامع عتیق
- روستای قلات شیراز
- مجموعه وکیل
- مسجد مشیر
- باغ ارم شیراز
- باغ عفیف آباد و…
البته سفر به شیراز بدون سر زدن به آرامگاه دو شاعر پرآوازه ایرانی یعنی آرامگاه حافظ و آرامگاه سعدی کامل نمی‌شود.
ارگ کریم خان ؛ گذری بر چهار دوره از تاریخ
اگر از آن دسته افراد هستید که علاقه‌مندند در گذرگاه‌های تاریخ این سرزمین قدم بزنند و با رویدادهای آن آشنا شوند، شیراز یک مقصد عالی برایتان محسوب می‌شود. ارگ کریمخان شیراز از جمله دیدنی‌های تاریخی این شهر است که در دوران زندیه بنا شد. اما در دوران قاجار و پهلوی تغییرات زیادی بر روی آن صورت گرفت و حالا با هرآنچه که از سر گذرانده اینجاست تا برای بازدیدکنندگانش از تاریخ این سرزمین بگوید.
اگر به شیراز پر رمز و راز سفر کردید، حتما خرید صنایع دستی شیراز را در برنامه خود قرار دهید و دست خالی از این سفر برنگردید.
ارگ بسیار زیباست، هرچند در مورد شخصیت کریمخان زند بسیار پرسش ها هست برای من.
متسافانه سفری که اردیبهشت امسال داشتم، ایستگاه‌هلی صلواتی فعال با بلند گوهای بسیار بزرگ نزدیک ارگ فعال بودند، جدا از الودگی صوتی قطعا به ارگ اسیب خواهد زد.