لنج سازی؛ میراث ارزشمندی که در حال فراموشی است

به هرنقطه‌ای از ایران که نگاه می‌کنیم، صنایع بومی را می‌بینیم که به واسطه مدرنیزه شدن زندگی در حال رنگ باختن هستند و چقدر بد که در بیشتر مواقع این گذار و تغییر از قدیم به جدید چندان هم به نفع جامعه نبوده است. کم نیستند مثال‌هایی که می‌توان برای این موضوع عنوان کرد. یکی از انواع این صنایع که متاسفانه به دلایل مختلفی در معرض نابودی قرار گرفته، لنج سازی در مناطق جنوبی کشور است. در این مقاله با هومسا همراه شوید تا درباره این صنعت مهم چند هزار ساله با شما صحبت کنیم و این بار که برای بازدید از جاهای دیدنی بوشهر راهی جنوب کشور شدید با نگاه تحسین‌برانگیزتری لنج‌های شناور در دریا را تماشا کنید.

صنعت لنج سازی

شناورهای چوبی که متناسب با آداب‌و‌رسوم هر منطقه ممکن است شکل و شمایل متفاوتی به خود بگیرند، معمولا با هدف حمل‌ونقل بار و ماهیگیری ساخته می‌شوند. شناورهای مخصوص حمل بار دارای ظرفیتی بیش از 70 تن و مدل‌های ساخته شده برای ماهیگیری گنجایشی به مراتب کمتر از این مقدار دارند. معروف‌ترین نوع شناگرهای چوبی، لنج‌ها هستند. در واقع لنج نوعی کشتی کوچک یا قایق بزرگ باری و گاهی مسافری است که در مسیرهای دریایی خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند به تعداد زیاد دیده می‌شوند. استفاده از موتور بنزینی یا دیزلی در لنج سازی از دهه 1950 میلادی رایج شد.

شناورهای چوبی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

• شناورهای چوبی منطقه سیستان و بلوچستان مانند هبل، گالیت، لنج و تکدار
• شناورهای مناطق هرمزگان، بوشهر و خوزستان مانند سمبوک، لنج های پاکستانی، زاروغه، آمله، پرپری وماشو

تمامی این شناورها دارای ظرفیت‌های متفاوتی از یک تن تا 70 تن بوده و از امکانات و تجهیزات متفاوتی بهره می‌برند در نتیجه دارای کاربری متفاوتی نیز هستند. در بیشتر شناورهای چوبی، خبری از سردخانه نیست و برای جلوگیری از فاسدشدن مواد از یخ استفاده می‌شود. به همین دلیل مسیرهای تردد این شناورها کوتاه است. پیشنهاد می کنیم به مقاله ی جاهای دیدنی خوزستان سری بزنید.

انواع مختلف لنج

لنج سازی از صنایع بومی منطقه هرمزگان است که نسل اندر نسل منتقل شده تا به لنج‌سازان امروزی برسد. این لنج‌سازان برای تفکیک انواع مختلف لنج از اسامی مختلفی استفاده می‌کنند. در جدول زیر مشهورترین این اسامی را می‌توانید ببینید.

بیتل	Betil	بغله	Baghala
زاروگه(زاروغه)	Zarook	بگاره	Bagara
شوعی	Shooaea	کچلی	Kouchy
سماچ	Sammach	تشاله	Tashala
کتر	Katar	منشوه	Manshowa
سمعه	Samae	منجی	Mangea
حوری	Hoory

اما امروزه انواع بوم (Boom)، سمبوک (Samboo) و پاکستانی (Pakistani) بیشتر کاربرد دارند.

بوم

 عظیم‌ترین، محکم‌ترین و پیشرفته‌ترین نوع لنج که امروزه استفاده می‌شود”بوم” نامیده می‌شود که در سالیان دور با این لنج تا سواحل هند و سنگبار نیز  می‌رفتند. از بوم برای باربری و حمل کالا استفاده شده و 20 تا 300 تن ظرفیت دارد. تاریخ ساخت و استفاده از بوم در کشورمان به هزار سال پیش برمی‌گردد.

سنبوک

 سمبوک نوعی لنج عربی است که به تدریج وارد ایران شده است. این لنج در ابتدا مصارف مختلفی داشته ولی بعدها صرفا برای ماهیگیری مورد استفاده قرار گرفته است. تقریبا 90 درصد سمبوک‌های امروزی به عنوان قایق ماهیگیری به دریا انداخته می‌شوند. این لنج طولی کمتر از 30 متر داشته و مقاومت کمی در برابر امواج دارد بنابراین برای مسافت‌های کوتاه‌تر مناسب است.

بخش‌های مختلف شناورهای چوبی در صنعت لنج سازی

لنج‌ها با وجود تنوع و شکل ظاهری متفاوت دارای بخش‌های نسبتا یکسانی هستند که ممکن است از نظر اندازه و سایز با هم متفاوت باشند. این اسامی مختص لنج‌های چوبی بوده و با انواع قایق‌های فلزی کاملا متفاوت هستند.

بندیره

 یک چوب بلند و گرد در انتهای لنج برای نصب پرچم است. شب‌ها چراغ تفر در بالای این چوب روشن می‌شود.

طرازه

 چوب‌های موازی هستند که روی گلفه‌های لنج قرار داده می‌شوند و سپس زلال روی آن کشیده می‌شود.

گایم

 گایم چوب‌های محکم و بلندی هستند که به عنوان ستون‌های سایه‌بان از آن استفاده می‌شوند. این چوب‌ها از سطح لنج کمی بلندتر بوده و در اطراف قماره قرار می‌گیرند. علاوه بر این هنگام پهلو گرفتن در اسکله، طناب مهار لنج را به گایم می‌بندند.

قماره

 قماره اتاقک فرماندهی لنج است که وسایلی مانند چرخ سکان، قطب‌نما، دستگاه رادیویی در این بخش قرار می‌گیرند.

جالی

 برای پوشش ورودی انبار از تخته‌ای استفاده می‌شود که به آن جالی گفته می‌شود. جالی در واقع همان سرپوش انبار لنج است.

فندل

 در صنعت لنج سازی به اگزوز لنج، فندل می‌گویند.

مصاب

 به لبه لنج مصاب گفته می‌شود که دورتا دور بدنه لنج مانند سپر از برخورد و ساییدگی آن با سایر لنج‌ها با اسکله جلوگیری می‌کند. علاوه بر مصاب گاهی از نوعی ضربهگیر پلاستیکی به نام دفرا یا حتی یک طناب ضخیم دورتادور لنج نیز استفاده می‌شود.

ساطور

 تیغه یا یک چوب کشیده و بلندی است که در قسمت جلوی لنج نصب می‌شود و از آن به عنوان شاخص و وسیله‌ای برای هدایت لنج و قرارگیری در خط سراسری استفاده می‌شود. لنج‌های تجاری و بین‌المللی دارای ساطور بلند و لنج‌های ماهیگیری دارای ساطور کوتاه‌تر هستند.

میل سینه

 میل سینه، چوبی است که در سینه لنج از روی بیس تا زیر ساطور قرار می‌گیرد. این قطعه از چوب درخت کنار یا کهور انتخاب می‌شود تا همانند یک سپر در برابر امواج و فشار آب از لنج محافظت کند.

بیس

 بیس که به آن کیل هم گفته می‌شود احتمالا از کلمه انگلیسی Base گرفته شده و شامل یک چوب یکپارچه و بلند است که ساختمان لنج روی آن بنا می‌شود و عملکردی مانند ستون فقرات دارد. این چوب از بهترین و مقاوم‌ترین چوب‌های جنگلی تهیه شده تا بتواند کلیه فشارها و وزن لنج را تحمل کند.

پروانه

 پروانه نسبت به بقیه قسمت‌های لنج شناخته شده‌تر است. در لنج سازی سنتی نیز مانند انواع شناورهای فلزی از پروانه‌ای برای گردش و حرکت رو به جلوی شناور در آب استفاده می‌شود.

تیغه سکان

تیغه سکان که معمولا از جنس چوب و یا فلزی انتخاب می‌شود، از مهم‌ترین وسایل کنترل شناور محسوب می‌شود.

کانه

کانه قطعه چوبی است که از بالا به تیغه سکان متصل شده و از طریق آن امکان حرکت دادن تیغه سکان به چپ و راست امکان‌پذیر می‌شود.

این اصطلاحات تنها چند اصطلاح معروف در صنعت لنج سازی بودند. در حالیکه قطعات لنج بسیار بیشتر از این تعداد است. برد، برمیل، بلت، بندیره، تخته دراب، تلباس و … همگی نیاز به توضیح و بررسی دقیق دارند.

نحوه ساخت لنج

جالب است بدانید که سازندگان لنج بدون هیچ طرح و نقشه‌ای و به طور کاملا ذهنی اقدام به ساخت لنج می‌کنند و تمامی محاسبات آن شامل موقعیت خورشید، ماه و ستاره، عرض و طول جغرافیایی، عمق آب و پیش‌بینی‌های هواشناسی به صورت ذهنی انجام می‌شوند.

نحوه این محاسبات و در نهایت ساخت و ساز آن نسل به نسل منتقل شده و تماما به صورت تجربی انجام می‌شود. لنج های قدیمی از چوب‌های جنگلی بسیار مقاوم در برابر رطوبت مانند کرت، کهور، کنار، توت، چنار و همچنین یک نوع درخت غیر بومی که از هند وارد می‌شودف ساخته می‌شدند. نام این درخت که برای بدنه کشتی استفاده می‌شده “سای” است.

در پایان نیز برای ضد آب کردن لنج بدنه آن را قیراندود می‌کردند. قیر به پوشش تمام منافظ باز بین الوارها کمک می‌کند.

عناوین کارکنان فعال در هدایت لنج یا لنج‌رانی

• جلاف یا گلاف: لنج ساز
• نکیب: سرکارگر اسکله
• سرتندل: سرکارگر لنج
• سرهنگ: سرپرست کارگران در لنج
• جاشو: ملوان، کارگر لنج

تعمیر و نگهداری در صنعت لنج سازی

لنج های چوبی نیاز به مراقب زیادی دارند. به همین دلیل نیاز به بازدیدهای دوره‌ای مرتب داشته تا در صورت پوسیدگی یا چسبیدن خزه به بدنه آن‌ها مورد مرمت قرار گیرند. به طور کلی صاحبان لنج ها هرچند وقت یکبار بخش‌های مختلف لنج خصوصا قسمت‌هایی که در مجاورت با آب قرار می‌گیرند را روغن‌کاری و رنگ‌آمیزی می‌کنند. البته قبل از این کار نیاز است که با اسکراب بدنه لنج را سیقل داده و سپس روغن‌کاری و رنگ‌آمیزی را انجام داد.

لنج سازی هشتمین اثر ناملموس ایرانی

در تاریخ دوم آذر 1390 و در ششمین اجلاس سازمان یونسکو، دانش لنج سازی ایران به عنوان هشتمین اثر ناملموس ایران ثبت شد.

لنج سازی میراثی که در حال نابودی است

در سال‌های اخیر سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان محیط زیست، ساخت شناورهای چوبی را ممنوع کرده و به جای آن استفاده از لنج‌های فایبرگلاس را رواج داده است. این مسئله تاثیر بسیار زیادی بر این صنعت گذاشته و باعث بی‌رونقی آن شده است به طوری‌که امروزه تنها چند کارگاه فعال در سطح استان‌های جنوبی باقی مانده که صرفا به کار تعمیر و نگهداری لنج‌های قدیمی می‌پردازند. متاسفانه در حال حاضر کشورهایی نظیر پاکستان و هند به بزرگ‌ترین سازنده‌های لنج‌های چوبی در دنیا تبدیل شده‌اند و جایگاه ایران در صنعت لنج سازی را تصاحب کرده‌اند.

قبرستان لنج‌های ایران

پیشنهاد می‌کنیم قبل از اینکه این صنعت ارزشمند به طور کامل از میان برود و دیگر شاهد شناور بودن لنج ها در خلیج فارس و دریای عمان نباشیم، حاقل یکبار هم که شده لذت سوار شدن بر آن‌ها را تجربه کنید. با اجاره ویلا و سوئیت در بوشهر می‌توانید از اسکله قدیمی دلوار دیدن کنید. در این اسکله قدیمی که در 50 کیلومتری بوشهر قرار دارد، تعداد بسیار زیادی لنج قدیمی و از کار افتاده برای همیشه لنگر انداخته‌اند. این اسکله به گورستان لنج ها شهرت یافته و امروزه تبدیل به نمایشگاهی شده که می‌توانید در آن تاریخی هزار ساله را به نظاره بنشینید.