قلعه بابک؛ امانت‌دار روایتی از ایستادگی و مقاومت

در این مقاله قصد داریم به قلعه بابک سفر کنیم، جایی در دل جنگل‌ های ارسباران. با این‌حال معرفی قلعه بابک بدون صحبت درباره خود بابک خرمدین، بی‌معنی است. بزرگ مردی از خطه آذربایجان که سال‌ها به مبارزه با دشمنان ایران پرداخت و در نهایت جانش را فدا کرد تا با خون سرخ خود جای پای اعراب بیگانه را از روی خاک این سرزمین پاک کند. ایران همواره مورد تهاجم و تاخت‌و‌تاز دشمنانی بوده که چشم طمع به آن داشتند. به همین دلیل، چه در واقعیت و چه در داستان‌هایمان، قدردان قهرمانانی بوده‌ایم که قدم در راه مبارزه نهاده‌اند. یک روز کاوه آهنگر، یک روز رئیسعلی دلواری و روزی دیگر بابک خرمدین. قلعه بابک؛ مقر این سردار بزرگ پابرجا ماند تا روایت زندگی و مبارزات او و یارانش زنده بماند. با هومسا همراه شوید تا با قلعه بابک که امروزه یکی از دیدنی‌های کلیبر آذربایجان شرقی محسوب می‌شود، بیشتر آشنا شویم.

روایت زندگی بابک خرمدین

با وجود تحقیقات بسیار، درباره محل، تاریخ تولد و همچنین دوران جوانی بابک اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. آنچه درباره این شخصیت بزرگ می‌دانیم بخشی از کتاب الفهرست ابن ندیم و تعدادی کتاب تاریخی دیگر است.

بر اساس این کتاب، پدر بابک در سن جوانی دار فانی را وداع می‌گوید. بابک تا سن 18 سالگی با مادرش زندگی می‌کرد تا این که “جاویدان” رهبر گروه خرمیان که در منزل آن‌ها مهمان بود، بابک را فردی باهوش و دلاور می‌بیند و او را برای عضویت در گروه همراه خود به کوهستان می‌برد. طولی نمی‌کشد که جاویدان کشته می‌شود و همسر جاویدان ادعا می‌کند روح وی در کالبد بابک حلول کرده و او را جانشین جاویدان معرفی می‌کند. از آن پس مبارزات بابک با خلیفه عباسی و اعراب آغاز می‌شود.

در همین کتاب خرمیان یا خرمدینان یا سرخ‌جامگان که پابه‌پای بابک با خلفای عباسی مبارزه کردند و تعداد آن‌ها در منابع مختلف از 100 هزار تا 300 هزار نفر ذکر شده را مزدکی و پیرو آئین مزدک ذکر کرده‌اند در حالی که در منابع دیگری آنان را پیرو آئین زرتشتی و ادامه‌دهنده راه ابومسلم خراسانی قلمداد کرده‌اند. هرچند درباره دیدگاه‌ها، دین و مذهب و اهداف این گروه نمی‌توان با اطمینان کامل سخن گفت، اما چیزی که روشن است، حس ضد عربی ایرانیان در آذربایجان و مبارزه برای عدالت و برابری، هسته اصلی مبارزات بابک را تشکیل می‌داد.

اگر بخواهید درباره زندگی بابک خرمدین بیشتر بدانید با داستان‌ها و روایت‌های مختلفی رو‌به‌رو می‌شوید که هر یک از جنبه‌ای متفاوت بیان شده‌اند و در درست‌بودن هیچ یک قطعیتی وجود ندارد. اما آنچه مسلم است این است که بابک به مدت بیست سال (از 816-817 میلادی تا 837 میلادی) با هجوم خلیفه عباسی معتصم بالله مبارزه کرد و سرانجام در جنگی نابرابر با فرماندهی سردار افشین در سال 216 شکست خورد و به دست مزدوران خلیفه عباسی، دست‌ها و پایش‌ها را قطع کردند. شاید اگر صنعت سینمای کشور آذربایجان در سال 1979 به ساخت فیلمی از زندگی این قهرمان ایرانی به نام “Babək‎” اقدام نمی‌کرد، بابک خرمدین نیز مانند بسیاری از قهرمانان ملی به دست فراموشی سپرده می‌شد. حتی تندیسی از بابک در یکی از میادین کشور آذربایجان، نصب شده که بسیار مورد احترام مردم است.

قلعه بابک؛ امانت‌دار روایتی از ایستادگی و مقاومت

مقر اصلی خرمیان، قلعه یا دژ بابک بود که به آن دژ جمهور یا قلعه بذ نیز گفته می‌شود. این قلعه همان‌طور که گفتیم در ارتفاعات کلیبر در قلب جنگل‌های ارسباران قرار دارد. هرچند بخش‌های زیادی از آن به دلیل شرایط جوی ویران شده اما شکوه و عظمت آن هنوز پابرجاست. در فصل‌های مختلف، این قلعه در میان توده‌ای عظیم از مه و ابر فرو می‌رود که درست مانند زندگی بابک حالتی رازآلود و اسرارآمیز به خود می‌گیرد.

طبق بررسی‌های باستانشناسی انجام شده مشخص شده که قدمت قلعه به دوره ساسانیان و اشکانیان می‌رسد اما به دلیل موقعیت ویژه و دسترسی سخت آن در دوه‌های مختلف بعدی مورد استفاده قرار گرفته است. ظروف سفالی منقوش به دست آمده در این سایت مربوط به اوایل قرن هفت هجری است. این قلعه به مدت 20 سال مورد استفاده بابک خرمدین و یارانش بوده تا اینکه در سال 216 هجری شمسی و در جنگ با افشین سقوط می‌کند.

قلعه بابک در ارتفاع 2300 تا 2600 متر از سطح دریا ساخته شده و امروزه به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شهر کلیبر شناخته می‌شود. این میزان از محبوبیت تنها به خاطر ارزش تاریخی قلعه نیست بلکه موقعیت جغرافیایی آن باعث شده کوهنوردان و طبیعت‌دوستان نیز توجه ویژه‌ای به این بنای تاریخی نشان دهند.

این قلعه در سال 1345 با شماره 623 در لیست آثار ملی ثبت شد و در حال حاضر زیر نظر اداره میراث فرهنگی آذربایجان شرقی مدیریت می‌شود.

معماری خاص قلعه بابک کلیبر

در ساخت قلعه درست مانند سایر بناهای دوره ساسانی و اشکانی، سنگ و ملات ساروج به کار رفته و از نوعی گچ و خاک برای اندود کردن دیوارها استفاده شده است. بقیه آثار مربوط به مرمت‌هایی هستند که در دوره‌های بعدی صورت گرفته‌اند، مانند به کار بردن آجر برای کف‌سازی در قرن‌های چهارم و پنجم هجری و چوب‌هایی برای پوشش سقف و طاق‌های جناغی.

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد قلعه بابک، قرارگیری بر فراز قله‌ای بلند است به طوری که مهاجمانی که در پایین کوه قرار داشتند امکان استفاده از بسیاری از ابزارهای جنگی خود مانند تیر و کمان را نداشتند. این موضوع باعث می‌شد با تعداد نفرات کمتری (در حد 20 نفر) بتوانند در هجوم سپاهی بزرگ مقاومت کنند.

علاوه بر این، قلعه بابک طوری طراحی شده که تنها یک راه ورود به آن وجود دارد و از سمت کوهستان نمی‌توان به قلعه نفوذ کرد. قبل از ورود نیز یک معبر به شکل دالان سنگی وجود دارد که فقط یک نفر امکان عبور دارد. از ابتدای معتبر که به شکل پلکانی ساخته شده تا دیواره‌های قلعه حدود 20 متر است. بعد از رسیدن و عبور از بارو یا دیوار قلعه، مسافتی 100 متری و با شیب زیاد را باید طی کنید تا به ورودی قلعه برسید. در یک طرف این مسیر دره‌ای به عمق 400 تا 600 متر قرار گرفته است. تمام این تمهیدات برای سخت‌تر کردن دسترسی دشمن به خود قلعه اندیشیده شده و باعث شده دشمن نتواند برای خراب کردن برج و باروی آن از منجنیق استفاده کند.

معماری قلعه بابک ترکیب زیبایی با محیط اطراف خود ایجاد کرده است به طوری که برج‌های دیده‌بانی در چهار طرف قلعه و دو طرف دروازه ورودی در تکیه‌گاه‌های طبیعی دیواره‌های کوه بنا شده‌اند. سربازان از این برج‌های دیده‌بانی می‌توانستند تا کیلومتر دورتر را زیر نظر بگیرند و هر حرکتی را از جانب دشمنان شناسایی کنند.

فلعه بابک ترکیبی از قلعه و قصر است. بعد از ورود به قلعه برای رسیدن به قصر باید از ورودی دیگری با پلکانی نانظم عبور کنید. در دو طرف این ورودی نیز دو نیم ستون تعبیه شده است.

قصر در بخش‌های مختلف به صورت دو و سه طبقه طراحی شده و از یک تالار اصلی با هفت اتاق در اطراف و تعدادی اتاق و آب‌انبار برای نگهداری آب و آذوغه زمستانی در قسمت شرقی تشکیل شده است. آب انبارها در زمستان با برف پر می‌شده تا در روزهای محاصره آب مورد نیاز مبارزین را تامین کند. دیوارهای داخلی این آب انبارها با نوعی ملات به خصوص اندود شده تا غیرقابل نفوذ باشد. به طور کلی محوطه قلعه بابک کلیبر دارای  چندین تالار، زندان، آب‌انبار، انبار مواد غذایی، اصطبل و تعداد زیادی اتاق بوده است تا کلیه نیازهای گروه را تامین نماید.

مسیر دسترسی به قلعه بابک کلیبر

برای رسیدن به قلعه بابک سه انتخاب دارید که باید متناسب با توانایی‌های خود و افراد گروه یکی از مسیرها را انتخاب کنید. این سه مسیر در ابتدای گذرگاه پله‌ای به هم متصل می‌شوند.

مسیر اول:

مسیر اول از طریق قلعه دره‌سی امکان‌پذیر است. این قلعه در سه کیلومتری شهرستان کلیبر واقع شده و مسیر آن تا کلیبر آسفالت است. بنابراین با خودروی خود از کلیبر راهی قلعه دره‌سی شده، ماشین خود را پارک کنید و سپس با پای پیاده و عبور از یک دره سرسبز و زیبا با مناظر فوق‌العاده راهی قلعه بابک شوید. این مسیر، شیب نسبتا ملائمی دارد اما مسافت آن طولانی‌تر است و سه ساعت زمان نیاز دارد.

مسیر دوم:

 مسیر دوم از هتل بابک آغاز می‌شود. طی این مسیر نیاز به قدرت بدنی بالاتری دارد چون باید برای صعود به قلعه از 1000 پله سنگی بالا بروید. این مسیر حدود 3 ساعت زمان نیاز دارد و مسیر بسیار متداولی است.

مسیر سوم:

مسیر سوم از محل سکونت عشایر آغاز می‌شود. از کلیپر به سمت هتل بابک حرکت کنید بعد از عبور از هتل، حدودا 6 کیلومتر دیگر مسیر را ادامه دهید تا به یک جاده فرعی برسید. برای طی این جاده فرعی به خودرویی با قدرت بیشتر نیاز دارید. بعد از چند دقیقه به محل ایل عشایر می‌رسید. از اینجا به باید پیاده‌روی شروع می‌شود که البته با توجه به شیب ملایم چندان سخت نیست. بعد از حدود 1500 متر که تقریبا یک ساعت زمان می‌برد، به مقصد می‌رسید.

بهترین راه برای رسیدن به قلعه بابک استفاده از پاترول و ماشین‌های پرقدرتی است که برای رساندن مسافرین به قلعه بابک در منطقه حضور دارند. رانندگان این خودروها مسیرهای سنگلاخی را به خوبی می‌شناسند و به راحتی شما را به قلعه خواهند رساند.

امکانات رفاهی موجود در منطقه

در مسیر قلعه بابک امکانات محدودی مثل آبخوری و چایخوری وجود دارند، اما خدماتی مثل اقامتگاه و یا سرو غذا ارائه نمی‌کنند. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم با اجاره ویلا و سوئیت در کلیبر، شب را در این شهر کوچک اما زیبا بگذرانید و روز بعد برای بازدید از قلعه راهی شوید. اگر به دنبال اقامتگاهی نزدیک قلعه بابک با ظرفیت بالا و مناسب خانواده می‌گردید که امکانات خوبی هم داشته باشد، در صفحه اول وب‌سایت هومسا در بخش جستجو کد اقامتگاهی 21632 را وارد کنید و روی علامت جستجو کلیک کنید.

اگر به صورت حرفه‌ای کوه‌نوردی می‌کنید، می‌توانید از امکانات کمپینگ منطقه استفاده کنید. این کمپ‌ها امکاناتی مانند آب ‌و برق و سرویس بهداشتی دارند. کمپ قلعه‌ دره‌سی و کمپ گردشگری عشایر ایل چلبیانلو در نزدیکی قلعه قرار دارند.

چه فصلی به قلعه بابک برویم؟

از آنجایی که قلعه بابک در میان جنگل‌های ارسباران قرار گرفته، طبیعت بسیار زیبایی دارد. زمانی که از روی دیوارهای قلعه دورنمای اطراف را نگاه می‌کنید، با مناظر زیبای جنگل و کوه‌های اطراف مواجه می‌شوید. این مناظر در فصل بهار فوق‌العاده هستند. اما تابستان به دلیل تابش مستقیم آفتاب و مسیر طولانی و سخت آن، چندان راحت نیست. پاییز هزار‌رنگ ارسباران نیز کم از بهارش ندارد. چشم‌اندازی زیبا از درختانی با رنگ‌های گرم پاییزی و ایده‌آل برای عکاسی. سفر در زمستان سخت و صعب‌العبور قلعه بابک چندان اصلا توصیه نمی‌شود.

لوازم ضروری در سفر ماجراجویانه به قلعه بابک

قبل از سفر به قلعه بابک سعی کنید یک چک لیست برای خود بسازید. در این چک لیست لوازمی مانند دفترچه راهنما، لباس گرم، کفش مناسب، جعبه‌های کمک‌های اولیه، کرم ضد آفتاب، عینک آفتابی، آب‌و‌غذای کافی، پاوربانک، پل نقد، دوربین، کوله‌پشتی، میان‌وعده، تلفن همراه و پاوربانک، کیسه زباله، چراغ‌قوه، باتوم و دستکش را قرار دهید تا قبل از سفر از به همراه داشتن تمام لوازم ضروری مطمئن شوید.

مسیر دسترسی به کلیبر

برای رفتن به کلیبر از جاده تبریز-اهر استفاده کنید. سفر خود را از تبریز آغاز کنید. بعد از رسیدن به اهر 60 کیلومتر دیگر به سمت شمال رانندگی کنید تا به کلیبر برسید. در شهرستان کلیبر تابلوهای مختلفی در سراسر شهر، مسیر قلعه بابک را به شما نشان می‌دهند.

کلام آخر

تاریخ حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. هر ملتی برای داشتن آینده‌ای بهتر باید بتواند از تاریخ و حوادثی که بر آن‌ها گذشته آگاه شود و از آن درس بگیرد. ما ایرانیان نیز از این امر مستثنی نیستیم. در طول تاریخ این سرزمین قهرمانان ملی بسیاری زیسته‌اند که جانشان را فدای استقلال و آزادی کرده‌اند و ناسپاسی است اگر به دست فراموشی سپرده شوند. خوشبختانه در بسیاری موارد نام این افراد یا در کتاب‌های تاریخی ذکر شده‌اند یا با آثار تاریخی به جامانده پیوند خورده‌اند. بنابراین سعی کنیم قبل از بازدید از هر بنای تاریخی، درباره آن بیشتر مطالعه کنیم. این مسئله باعث می‌شود در حفظ و مراقبت از این آثار تلاش کنیم.