کرمانج و آشنایی با آداب و رسوم مردم کرمانج

شاید شما هم جزو کسانی هستید که وقتی از کردهای خراسان‌شمالی صحبت می‌شود، با تعجب می‌پرسید، مگر خراسان هم کرد دارد؟ جالب است بدانید حتی کردهایی که در غرب ایران زندگی می‌کنند هم نمی‌دانند که یکی از بزرگترین شاخه‌های قوم کرد یعنی کرمانج‌‌ها در خراسان‌شمالی زندگی می‌کنند. زبان مردم کرمانج خراسان، کرمانجی است که تفاوت‌های زیادی با کردی‌میانه و جنوبی دارد. سرداران و بزرگان کرمانج در طول تاریخ برای حفظ کیان این مملکت بارها جنگیده‌اند و جانشان را فدا کرده‌اند، اما کمتر کسی از آن مطلع است. پس با هومسا همراه باشید تا این نژاد کمتر شناخته شده کرد را بهتر بشناسید.

کردها از بزرگ‌ترین اقوام تاریخ هستند که در کشورهایی چون سوریه، عراق، ایران و حتی آسیای‌میانه و اروپا زندگی می‌کنند، به همین دلیل گویش‌ها و لهجه‌های مختلفی در بین این قوم رایج شده است. زبان کردی از سه گویش اصلی تشکیل شده که شامل کردی شمال-غرب یا کرمانجی که به آن کردی شمال نیز می‌گویند، کردی میانه که همان سورانی است و کردی جنوب شامل کرمانشاهی، فیلی، کلهری و لکی می‌شود. بنا به گفته برخی از زبان‌شناسان ریشه زبان کردی به زبان مادی بر می‌گردد و کردهای فعلی را از نسل مادها می‌دانند. در حالی‌که دیگران آن را مشابه اوستا دانسته و این نظریه را رد می‌کنند.

پیشینه قوم کرمانج خراسان

کردهای ایران همیشه ساکن غرب بوده‌اند اما قوم کرمانج سرنوشتی کاملا متفاوت داشته است. تاریخ این قوم پر از جنگ‌ها و دلاوری‌ها و دفاع از ناموس و وطن بوده است. به گفته برخی از محققان، کردهای خراسان‌شمالی که زمانی در عثمانی ساکن بودند به دو دلیل وارد خاک ایران شدند. دلیل اول نسل‌کشی شاهان عثمانی بوده و دلیل دوم، کمک حاج رستم بگ چشمگزک یکی از بزرگان کرمانج، به همراه چهل هزار خانوار به شاهان صفوی بوده است که ظاهرا خودشان ریشه کرد داشته و شیعه مذهب بودند. این غرابت خونی و مذهبی باعث شد که حاج رستم بگ چشمگزک برای دفاع از مزرهای شمال خراسان در برابر حملات قبایل ازبک، مغول و ترکمن راهی خراسان شود و سدی دفاعی در برابر حملات آن‌ها به پایتخت ایران ایجاد کند.

خراسان بارها و بارها به اشغال دشمن درآمد و در نهایت با دلاوری‌های مردم کرمانج آزاد شد. فیروزه یکی از شهرهایی بود که با وجود تلاش‌های فراوان سرداران و بزرگان کرمانج و به دلیل خیانت عوامل داخلی از ایران جدا و به شوروی سابق الحاق شد و هنوز که هنوز است مردم کرمانج نتوانسته‌اند این شهر کرمانج‌نشین را فراموش کنند.

جغرافیای سکونتگاهی مردم کرمانج و کرد

قوم کرمانج در کردستان ترکیه، سوریه، عراق و بخش‌هایی از آسیای میانه و اروپا زندگی می‌کنند. این قوم بزرگ از چندین ایل مختلف تشکیل شده است که زعفرانلو با 32 زیر شاخه بزرگترین آن‌ها را در قسمت شمال‌شرقی ایران تشکیل می‌دهد. کیکانلو، قهرمانلو، میلانلو، توپکانلو نیز از جمله ایل‌های بزرگ این قوم هستند. کرمانج‌های ایران در خراسان‌شمالی و در شهرهای اسفراین، شیروان، قوچان، چناران، آشخانه و بجنورد ساکن هستند. در شهری مانند اسفراین، 80 درصد جمعیت را کرمانج‌ها شکل می‌دهند و جالب است بدانید در خراسان علاوه بر کرمانج، ترک و فارس(تات) نیز زندگی می‌کنند که از نظر فرهنگی تاثیرات بسیاری بر یکدیگر گذاشته و زندگی بسیار مسالمت‌آمیزی با یکدیگر دارند.

آداب و رسوم مردم کرمانج

• آداب عروسی و ازدواج

در گذشته برای برگزاری مراسم عروسی تمام اقوام از دور و نزدیک به خانه داماد می‌آمدند و به مدت سه شبانه روز رقص و پایکوبی ادامه داشت، اما امروزه این مراسم فقط در یک روز برگزار می‌شود. ولی همچنان بسیاری از آئین‌های خاص عروسی پابرجا مانده است. این مراسم‌ها شامل خواستگاری، ،شیرینی‌خوری، هدیه‌دادن در دوران نامزدی، حنابندان و عروسی است که هرکدام با آداب بخصوصی اجرا می‌شوند.

برای مثال در دوران نامزدی با هر مناسبتی مانند مراسم شب یلدا که به آن شب چله می‌گویند یا نوروز، خانواده داماد هدایایی برای عروس‌شان تهیه کرده و روی سینی‌هایی که با شال قرمز پوشیده می‌شود و با نقل و نبات و شیرنی و شکلات تزئین شده، به منزل خانواده عروس می‌روند و این خانواده  نیز هدیه‌ای که برای داماد آماده کرده‌اند در همان سینی می‌گذارند تا سینی خالی به خانه داماد برگردانده نشود. به این مراسم چله‌بردن برای عروس می‌گویند.

خوانچه (مجمع) برون از دیگر مراسم‌های رایج بین مردم کرمانج است. در مراسم شیرینی‌خوری که میزبان اصلی خانواده عروس است، خانواده داماد تمام هدایایی که برای عروس خریداری شده را در سینی‌های بزرگ (مجمع) قرار می‌دهند. این سینی‌ها با شال قرمز پوشانده شده و با کله قند، هدایا و انواع شیرینی و شکلات پر می‌شوند. زنان با لباس‌های محلی سینی‌ها را روی سر می‌گیرند و همراه با نواختن موسیقی کردی و رقص به منزل عروس می‌روند.

یکی دیگر از رسم‌های بسیار زیبا که در عروسی کرمانجی برگزار می‌شود این است که بعد از رساندن عروس به خانه داماد، ماشین عروس در میان کوچه می‌ایستد و داماد سیب سرخ و تکه‌های کوچک نقل، نبات و قند که از قبل داخل کیسه‌های کوچک حریر قرار داده شده، را از روی سر عروس به میان جمعیت پرتاب می‌کند و جوانان خانواده تلاش می‌کنند یکی از این سیب‌ها یا کیسه‌ها را بگیرند. گرفتن هر یک از آن‌ها به معنی باز شدن بخت آن جوان است.

• کشتی با چوخه

کشتی با چوخه نیز یکی از محبوب‌ترین آئین‌های خراسان شمالی است که با رسم و مرام پهلوانی گره خورده است. این مسابقات سالانه در 13 و 14 فروردین در شهرستان اسفراین برگزار می‌شود و جوانان از سراسر استان در این مسابقات شرکت می‌کنند.

• جشن‌های ملی

مردم کرمانج اهمیت زیادی برای جشن‌های ملی قائل هستند. شب یلدا یکی از مهم‌ترین جشن‌هایی است که با جدیت هرچه تمام‌تر در بین خانواده‌‌های کرمانج خصوصا در روستاها اجرا می‌شود. به باور این مردم زمستان به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌شود، چله بزرگ از اول دی ماه تا 10 بهمن ادامه دارد. چله کوچک نیز از 10 بهمن تا ابتدای فروردین است. شب یلدا اولین شب از چله بزرگ است که به آن شب چله نیز می‌گویند، خانواده‌ها در این شب به دیدار بزرگترهای فامیل رفته و یلدا را کنار آنان جشن می‌گیرند. پختن کدو، چقندر و لبو در این شب بسیار رایج است و خانواده میزبان با گردو، بادام، انگور آونگ، کشمش، قیسی و… که عموما از محصولات خودشان است از مهمانان‌شان پذیرایی می‌کنند.

شب یلدا با نقل داستان از زبان پدر بزرگ و مادر بزرگ‌ها و همچنین نواختن دوتار و خواندن اشعار حماسی ادامه پیدا می‌کند. نواختن دوتار و رقص کرمانجی جزء ثابت مراسم‌های مردم کرمانج است.

یکی از جالب‌توجه‌ترین موضوعاتی که در مورد مردم کرمانج می‌توان گفت این است که بسیاری از حوادث تاریخی که بر این قوم گذشته به شکل مقام‌‌های (ترانه‌های) حماسی و احساسی حفظ شده و سینه‌به‌سینه به نسل‌های جدید رسیده است. شعر معروف ” لی‌یاره ” که ماجرای دلدادگی و درد فراغ بهمن و گلنار را بیان می‌کند و شعر حماسی”الله مزار” که روایتی از کشتار جوانان این دیار به دست ازبکان است؛ همگی در قالب شعر حفظ شده‌اند.

موسیقی و رقص کرمانج خراسان

در ایل کرمانج درست مانند ایل و عشایر بختیاری و غیره، سه نوع موسیقی اصیل و سنتی اجرا می‌شود؛ موسیقی آئینی( سوگواری و دینی)، بزمی (جشن و شادی) و رزمی (جنگ و نبرد). موسقی اصیل خراسان 1100 سال قدمت دارد و به عنوان موسیقی مقامی شناخته می‌شود. این موسیقی از مقام‌های مختلفی تشکیل شده است؛ الله مزار، تورغه، پری، خجه لوره، زاری‌گل، سردارن، لی‌یاره، هرایی تنها چند نمونه از مقام‌های خراسان‌شمالی هستند و هر یک داستانی از عشق، فداکاری، دلاوری، هجران و دوری از وطن را نقل می‌کنند. اصلی‌ترین ساز موسیقی شمال خراسان، دوتار است که صدایی سوزناک دارد. سورنا (پیق)، قشمه، کمانچه، دهل، نی، دف و دایره سایر سازهای موسیقی این دیار هستند.

مقام‌ها و سازها توسط 5 گروه مختلف خوانده و نواخته می‌شوند که به نام‌های عاشق‌ها، بخشی‌ها، لتی‌ها، بلیروان‌ها و لولوجی‌ها معروفند. برای مثال عاشق‌ها اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین هنرمندان منطقه محسوب می‌شوند که غالبا سازهایی مانند سرنا، دهل، قشمه، کمانچه و دایره می‌نوازند. بخشی‌ها دوتار نوازند و در کنار نواختن دوتار، باید توانایی آوازه‌خوانی، سرودن‌شعر، داستان‌سرایی و ساخت آلات موسیقی را نیز داشته باشند.

و اما رقص کرمانجی. رقص مهم‌ترین رکن هر مهمانی و دورهمی در بین اقوام کرمانج است. این رقص دارای اشکال مختلفی است، از جمله رقص آئینی سمائی، آله گز، قرسه‌ها که خود از 12 نوع مختلف تشکیل شده و به دنبال هم و به ترتیب اجرا می‌شوند، انارکی، چپه- راسته، قالده قالده، اسب چوبی (بیشتر جنبه تئاتر دارد) و رقص چوب که هر یک پیشینه تاریخی بی‌نظیری دارند و تمام حرکات در آن‌ها معنی و مفهوم خاصی داشته و باید به درستی اجرا شود. هرچند گروه‌های رقص فعلی که در سطح استان فعالیت می‌کنند برای جذاب‌تر شدن آن تغییراتی را در اجرا ایجاد کرده‌اند که گاه مورد حمایت و گاه مورد انتقاد مردم قرار می‌‌گیرند.

لباس زنانه کرمانج

لباس زنان کرمانج هارمونی بی‌نظیری از رنگ‌های مختلف است. این لباس از چندین بخش مختلف تشکیل شده که شامل یاشار یا چارقد، گراس(بلوز)، شیلوار (دامن)، جلیقه و چاروق است.

• یاشار

 یاشار نوعی روسری حریر بلند است که معمولا طرح‌هایی از پر طاووس روی آن خودنمایی می‌کند. در گذشته یاشار را به کلاهی که زیر روسری پوشیده می‌شد و با سکه‌های قدیمی تزئین می‌شده، وصل می‌کردند و آن را پشت سر می‌انداختند. زنان موهای بافته شده و بلند خود را از دو طرف به سمت جلو بدن هدایت می‌کردند و دو طره مو به شکل حلقه از زیر یاشار را بیرون آورده و در دو طرف سر با سنجاق سر محکم می‌کردند. امروزه یاشار مانند روسری به دور گردن پیچیده می‌شود و در بعضی از روستاها، عروس‌های جوان تا مدت‌ها حتی چانه و دهان خود را با یاشار می‌پوشانند.

• سربند

 سربند شبیه نوعی دستمال یزدی از جنس ساتن است و برای محکم‌کردن یاشار روی سر از آن استفاده می‌شود.

• گراس

گراس لباس بالاتنه محسوب می‌شود و به پیراهن بلندی گفته می‌شود که از کمر تا پایین لباس، از دو طرف برش دارد و پایین گراس، دور کمر، دور یقه، دور مچ‌ها، و حتی گاهی دور بازو با قیطان‌های مختلف رنگی تزئین می‌شوند.

• شیلوار

جذاب‌ترین بخش لباس زنان کرمانج، شیلوار است. این لباس در واقع دامنی از جنس مخمل قرمز یا زرد رنگ بسیار پرچین است و بلندی آن تا زانو می‌رسد. معمولا دختران از شیلوار زرد رنگ و زنان متاهل شیلوار قرمز رنگ می‌پوشند. لبه پایین شیلوار با نوارهای رنگی زیگزاگ یا همان قیطان تزئین می‌شود.

• جلیقه

جلیقه زنان کرمانج نیز از جنس مخمل بوده و معمولا قرمز رنگ است. روی آن با ردیفی از سکه‌های قدیمی که به آن “دراو” می‌گویند، تزئین شده و ولبه‌های آن نیز را با قیطان دوردوزی می‌کنند.

• چاروق

چاروق نوعی کفش محلی چرمی است که هم توسط مردان و هم زنانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در انتخاب رنگ و پارچه جلیقه، گراس و شیلوار باید تناسب خاصی رعایت شود.

در کنار لباس، از انواع زیورآلات از جنس نقره نیز استفاده می‌شود. گوشواره‌ای بلند به نام “گار”، گردنبند و دستبند نقره از انواع زیورآلات زنان کرمانج هستند که روی آن نگین‌هایی به رنگ‌های مختلف کار می‌شود. گار را از زیر یاشار و سربند به دو طرف عرقچین نصب می‌کنند و دنباله آن از دو طرف سر آویزان می‌شود. گاهی سنجاق سینه‌هایی نیز روی جلیقه خود متصل می‌کنند.

لباس مردان کرمانج

لباس مردان کرمانج نیر از چهار بخش مختلف تشکیل می‌شود. پیراهن، شلوار، کفش و کمربند.

• پیراهن

پیراهن مردان بیشتر به رنگ قرمز و گاهی سفید از جنس ساتن دوخته می‌شود که دور تا دور یقه و مچ‌ها نواردوزی می‌شود. دو طرق پیراهن چاک‌دار بوده و یک کمربند روی آن بسته می‌شود.

• کمربند

کمربند مردان که گاهی دارای تزئیناتی هماهنگ با تزئنات خود پیراهن است، به منظور جلوگیری از خستگی حین کار روزانه استفاده می‌شود که بخشی از آن آویزان است. علاوه بر این مردان کرمانج از نوعی دستمال برای بستن دور مچ استفاده می‌کنند تا هنگام نواختن دوتار به مدت طولانی، مچ دست آسیب نبیند.

• شلوار

شلوار مردان نیز مشکی بوده و راسته است و از زانو به پایین داخل جورابی بافته شده از جنس پشم قرار می‌گیرد. این جورا در زبان کرمانجی “بوجولی” نامیده می‌شود.

• پتاوه

نوعی پارچه کتان به طول یک متر و عرض 20 سانتی‌متر است که دورتادور ساق‌پا می‌بندند و آن را با ریسمان‌هایی به صورت ضربدری محکم می‌کنند. معمولا روی بخشی از پتاوه که در معرض دید قرار دارد، تزئیناتی دوخته می‌شود.

• چاروق

مردان کرمانج چاروق را روی جوراب پشمی می‌پوشند. البته چاروق زنانه و مردانه در طراحی و تزئینات تفاوت‌هایی با هم دارند. این کفش سنتی که هنوز هم در کارگاه‌های سنتی قوچان و بجنورد دوخته می‌شود، جزو صنایع‌دستی استان خراسان شمالی محسوب می‌شود.

متاسفانه لباس‌های سنتی تنها در مراسم‌های عروسی و برنامه‌های فرهنگی سطح شهر مورد استفاده قرار می‌گیرند اما رقص و موسیقی همچنان پابرجاست. اگر از هر یک از شهرهای خراسان‌شمالی عبور کردید و شاهد برگزاری عروسی بودید حتما به عنوان مهمان در جمع‌شان حضور یابید و مطمئن باشید کسی از شما سوال نخواهد کرد که مهمان خانواده عروس هستید یا داماد.

صنایع دستی استان خراسان شمالی

از صنایع دستی این استان می‌توان به انواع جاجیم، گلیم، سفره کردی، قالیچه، چاروق و چادرشب نام برد.

کلام آخر

اقوام مختلفی در ایران سکونت دارند که وجه مشترک تمامی آن‌ها، ایرانی بودنشان است. این اقوام در طول تاریخ با فدارکاری‌های زنان و مردان خود توانسته‌اند از مرزهای این آب‌و‌خاک محافظت کنند. کمتر کشوری را در جهان می‌توانید ببنید که مردمش تا به این حد به سرزمین مادریشان پایبند باشند. برای حافظت از ایران و ایرانی باید با اقوام مختلف آشنا شد و با احترام از آن‌ها یاد کرد. کردهای کرمانج نسبت به سایر اقوام کمتر شناخته شده هستند. برای آشنایی بیشتر با این مردم خونگرم و مهمان‌نواز راهی خراسان‌شمالی شوید و با اقامت در بافت سنتی روستاها و چادرهای عشایری، سفری دلچسب را برای خود و خانودتان رقم بزنید.

برای اجاره اقامتگاه بومگردی در استان خراسان‌شمالی کافی وارد سایت‌هومسا شده و از میان اقامتگاه‌های مختلف، مناسب‌ترین آن‌ها را با توجه به سلیقه و بودجه خود انتخاب کنید.