ایل بختیاری ؛ بزرگ‌ترین ایل عشایری ایران

در بررسی اصل و ریشه این ایل نظرات مختلفی مطرح می‌شود؛ برخی نژاد آنان را به اقوام ساکن در ایران قبل از ورود آریاییان نسبت می‌دهند و برخی دیگر آنان را آریایی‌الاصل معرفی کرده و از نژاد پارت‌ها می‌دادند. به هر شکل مردمان عشایر بختیاری به خونگرمی، مهمان‌نوازی، شجاعت و دلاوری شهرت دارند. تیراندازی و اسب‌سواری از مهارت‌های خاص زنان و مردان این ایل به شمار می‌رود. با هومسا همراه باشید تا کمی با عشایر بختیاری آشنا شویم.

جمعیت ایل بختیاری

ایل بختیاری با 4 میلیون جمعیت بزرگ‌ترین ایل عشایری ایران است که در جنوب غربی ایران و در استان‌های چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان زندگی می‌کنند. ایل قشقایی در استان فارس و ایل شاهسون در آذربایجان نیز از نظر بزرگی بعد از ایل بختیاری و در رده دوم قرار می‌گیرند.

گویش ایل بختیاری‌

مردم بختیاری به گویش بختیاری که یکی از شاخه‌های زبان لری است صحبت می‌کنند. زبان لری به گویش‌های مختلفی تقسیم می‌شود که تفاوت‌های اندکی با یکدیگر دارند. این تفاوت بسیار ناچیز باعث شده گویش‌های زبان لری به شیو‌های مختلفی تقسیم‌بندی شوند. اما به طور کلی لری دارای سه شاخه لری شمالی، لری جنوبی و لری بختیاری است. که لری بختیاری هم به چهار دسته گویش خاوری، گویش جنوبی، گویش منطقه چهارلنگ و گویش بخش میانی تقسیم می‌شود. هر کدام از گویش‌ها متاثر از یک منطقه یا یک طایفه به خصوص است. مثلا گویش بختیاری جنوبی متاثر از طایفه بهمئی است.

زندگی عشایری بختیاری

بختیاری‌ها سالی دوباره بار می‌بندند تا خود را به مناطق خوش آب‌وهوا که شرایط مناسب زندگی عشایری را دارند، برسانند. این سفر با سختی‌های زیادی همراه است و باید از میان کوه‌ها و دره‌های سنگلاخی با شیب‌های تند عبور کنند. همراه بردن کل لوازم زندگی آن هم بر پشت اسب و استر کار را دشوارتر می‌کند. اما نوشیدن یک فنجان چای زیر سایه خنک سیاه‌چادر در کنار اعضای خانواده ارزش طی کردن مسیری این چنین را دارد.

سفر عشایر بختیاری در محدوده استان‌های چهارمحال و بختیاری، بخش‌هایی از استان خوزستان، جنوب غرب اصفهان، شرق لرستان و کهکیلویه و بویراحمد صورت می‌گیرد. چهارمحال و بختیاری که خود متشکل از چهار محل لار، کیار، میزدج و گندمان در کنار سرزمین‌های بختیاری است به دو بخش ییلاق و قشلاق تقسیم می‌شود.

هر یک از دو شاخه ایل بختیاری یعنی چهارلنگ و هفت‌لنگ از بخش‌های متفاوتی به عنوان ییلاق و قشلاق استفاده می‌کنند.

فرهنگ عشایر بختیاری از گذشته تاکنون

ایل بختیاری هم درست مانند سایر اقوام ایرانی داری فرهنگی غنی و ماندگار است. موسیقی، پوشش، رقص، آداب‌ورسوم، رفتارها و باورها همگی بخشی از این فرهنگ را شکل می‌دهند. فرهنگ ایل بختیاری به واسطه قدمت و وسعت جغرافیایی این قوم از تنوع بسیاری برخوردار است اما به طور کلی می‌توان گفت هسته و ماهیت اصلی خود را در طی سال‌ها حفظ کرده است.

ترانه و موسیقی در ایل بختیاری

اقوام مختلف در ایران تاریخ و حوادثی که بر آنان گذشته را به صورت شعر و ترانه حفظ کرده‌اند. این مضامین گاه در اشعاری که در مراسم‌های مختلف خوانده می‌شوند نمود پیدا می‌کنند و گاه در لالایی‌های مادران بر بالای گهواره فرزندانشان.

موسیقی قوم بختیاری که شامل چهار دسته اصلی موسیقی مجالس شادی، مراسم عزاداری، کار و موسیقی حماسی است معمولا توسط افرادی تحت عنوان توشمال اجرا می‌شود. توشمال‌ها  کسانی هستند که موسیقی را از پدران و اجداد خود فرا گرفته و آن را در مراسم‌های مختلف به اجرا می‌گذارند. بخش اعظم موسیقی و فرهنگ ایل بختیاری توسط همین توشمال‌ها حفظ شده است. تقریبا هیچ مراسمی در ایل بختیاری بدون موسیقی و حضور آنان برگزار نمی‌شود.

• موسیقی مراسم عروسی قوم بختیاری

در مراسم عروسی بختیاری زنان و دختران بختیاری در خواندن اشعار، توشمال‌ها را همراهی می‌کنند. از جمله اشعاری که در مراسم عروسی خوانده می‌شوند می‌توان به شیرین شیرین و سرو اشاره کرد. مراسم عروسی بختیاری با رقص‌های آئینی زنان و مردان جلوه‌ای بی‌نظیر دارد. زنان و دختران در عروسی بختیاری لباس‌های پر زرق‌وبرق و خوشرنگ به تن می‌کنند و به صورت ردیفی با دستمال‌هایی که در هوا تکان می‌دهند، به رقص در می‌آیند. سازهایی مانند سرنا، کرنا، نی و دایره در این مراسم نواخته می‌شوند.

• موسیقی مراسم عزا

مراسم عزا از دو بخش مهم تشکیل می‌شود؛ گاگریوخوانی و موسیقی مراسم کتل. گاگریو در واقع مرثیه است بر شخص متوفی که شرح دلاوری‌ها و رشادت های ایل بختیاری را به تصویر می‌کشد که با حزن و اندوه فراوان خوانده می‌شود. در مراسم کتل نیز که با کرنا و دهل اجرا می‌شود، معمولا اسب متوفی را سیاه‌پوش می‌کنند و تفنگ و سایر وسایل جنگی او را به اسب می‌آویزند.

یکی دیگر از رسوم بختیاری‌ها این است که بر سر مزار جوانان، پهلوانان و بزرگان خود نوعی شیر سنگی قرار می‌دهند که یکی از نماد های ایل بختیاری است، نماد شجاعت، دلاوری و هنرمندی در شکار و سوارکاری متوفی است.

• موسیقی کار در ایل بختیاری

در ایل بختیاری هنگام انجام کارهای مختلف آوازهای به خصوصی خوانده می‌شوند که ریتم و وزن آن متناسب با نوع کار تنظیم شده است. هنگام انجام کارهایی مانند خرمن کوبی، شکار، چوپانی و غیره ترانه‌هایی ویژه خوانده می‌شوند. شاید بتوان این نوع از آوازخوانی را شبیه به شعرخوانی هنرمندان قالیباف ایران توصیف کرد.

• موسیقی حماسی عشایر بختیار

موسیقی بختیاری دارای حال‌وهوای کاملا حماسی است و اشعار شاهنامه و شاهنامه‌خوانی پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایل بختیاری دارد. در سال‌های دور معمولا قبل از شروع جنگ شاهنامه‌خوانی تا پاسی از شب اجرا می‌شده است و هنوز هم جزو مراسم محبوب بین ایل بختیاری است.

از سازهای رایج در عشایر بختیاری که در مراسم‌های مختلف نواخته می‌شوند می‌توان به سرنا، کرنا، نی، دایره، کمانچه و نقاره اشاره کرد. نقاره از سازهایی است که بعدها و به تاثیر از اقوام دیگر وارد فرهنگ قوم بختیاری شده است. کمانچه نیز قدمت چندانی نسبت به بقیه سازها ندارد. امروزه تار و تنبک نیز توسط علاقه‌مندان نواخته می‌شوند.

باورهای ایل بختیاری

در عشایر بختیاری نیز درست یا نادرست باورهایی وجود دارند که در عمق افکار مردم ریشه دوانده‌اند. از جمله این باورها می‌توان به بدشگون بودن بریدن شاخه برخی از درختان، نریختن آب روی آتشی که هنوز شعله‌ور است و تکان ندادن گهواره خالی اشاره کرد. به باور مردمان ایل بختیاری هر ستاره متعلق به فرد بخصوصی است و سقوط ستاره به شکل شهاب‌سنگ خبر از به پایان رسیدن عمر آن فرد می‌دهد.

لباس ایل بختیاری

• لباس عشایر بختیاری برای زنان و دختران

شاید یکی از شناخته‌شده‌ترین بخش فرهنگ ایل بختیاری پوشش زیبای زنان و دختران بختیاری است. لباس‌هایی با رنگ‌های زنده که منعکس کننده طبیعت زیبای چهارمحال و بختیاری است.

پوشش زنان از بخش‌های مختلفی شامل لچک، می‌نا، جومه یا جوه و شولارقری می‌شود.

لچک: لچک که در بخشی از بخش‌های ایران به یک نوع روسری گفته می‎‌شود، در ایل بختیاری نوعی کلاه است که زیر روسری به سر می‌کنند و با مروارید، سکه‌های قدیمی، پولک و سنگ تزئین می‌شود.

می‌نا: نوعی روسری حریر در ابعاد بزرگ است که از پشت سر آویزان می‌شود. دو طرف می‌نا با سنجاق که به آن سیزن نیز گفته می‌شود، محکم شده تا از روی سر، سر نخورد. سپس موها با پیچ و تاب خاصی از زیر لچک بیرون آمده و توسط می‌نا پوشانده می‌شود.

جومه یا جوه: زنان و دختران عشایر بختیاری نوعی پیراهن به تن می‌کنند که در قسمت کمر از هر دو طرف چاک دارد و این چاک‌ها تا پایین ادامه دارند. قد این پیراهن که به آن جومه یا جوه هم می‌گوبند معمولا تا بالای زانو است. زیر این پیراهن دامنی بسیار پرچین و بلند پوشیده می‌شود که در دوخت آن مقدار زیادی پارچه که گاه به 10 متر هم می‌رسد، به کار می‌رود. قد این دامن تا نوک پا است.

جلیقه: زنان و دختران گاهی روی پیراهن خود نوعی جلیقه می‌پوشند که عموما از پارچه مخمل دوخته می‌شود و روی آن با نوارهای نزئینی و سکه و… تزئین می‌شود.

• لباس قوم بختیاری برای مردان

پوشش مردان عشایر بختیاری از چهار بخش مختلف تشکیل شده است.

سرپوش: مردان و حتی کودکان عشایر بختیاری نوعی کلاه نمدی به سر می‌گذارند که طرح آن شبیه به پوشش مردان در دوران ساسانی است و آثارش را در کتبه‌های مختلف می‌توان دید. این کلاه نمدی به رنگ‌های سیاه، سفید و قهوه‌ای روشن و تیره تهیه می‌شود. رنگ سفید که امروزه کودکان به سر می‌گذارند، زمانی به کلاه خسروی معروف بوده و مخصوص خوانین بوده است.

چوقا: چوقا نوعی بالاپوش بلند است که در رنگ‌های سیاه و سفید و توسط زنان ایل از پشم بز تهیه و دوخته می‌شود. شبیه طرح این لباس را در گوردخمه‌های دوره ماد و همچنین سنگ نگاره‌های دوره ساسانی می‌‍توان دید. طرح‌هایی به شکل ستون‌های کوتاه و بلند برای تزئین  چوقا مورد استفاده قرار می‌گیرند که گفته می‌شود الهام گرفته از معبد چغازنبیل در شوش هستند.

شلوار دبیت: شلوار دبیت نوعی شلوار گشاد از پارچه‌ای سیاه رنگ است. شباهت این شلوار به لباس مجسمه مرد شمی که یک مجسمه برنزی کشف شده در ایذه است، نشان می‌دهد که از این مدل شلوار در دوره اشکانیان استفاده می‌شده است.

گیوه بختیاری: گیوه‌هایی که مردان بختیاری به عنوان پاپوش استفاده می‌کنند بسیار شبیه به پاپوش‌های پادشاهان هخامنشی در 2500 سال قبل هستند که تصاویر آن‌ها را بر نقوش باقی‌مانده از کتبه‌های دوران هخامنشیان می‌توان دید.

هنر تیراندازی در مردمان ایل بختیاری

خانواده‌های ایل بختیاری برای تیراندازی و سوارکاری اهمیت زیادی قائل هستند و این دو مهارت را به فرزندانشان آموزش می‌دهند، به گونه‌ای که گاه زنان و مردان این ایل سوار بر اسب و در حال تاخت می‌توانند شیئی متحرک در آسمان را هدف قرار دهند.

غذاهای ایل بختیاری

غذاهای عشایر بختیاری ساده و در عین حال مقوی هستند. در بیشتر غذاها از گوشت آن هم به مقدار فراوان استفاده می‌شود.  یکی از معروف‌ترین و محبوب‌ترین غذاهای بختیاری، کباب‌بختیاری است که معرف حضور است. اما از سایر غذاهای عشایر بختیاری می‌توان به کباب په به جیر(جگر پخ پبچ)، آش برنج، کال جوش، شیربرنج، آش برنج سوری، اوه گده (سیرابی)، شولوا کشی و غیره نام برد. زنانه در عشایر بختیاری سه نوع نان؛ گندم، نان‌جو و نان بلوط را در تنورهایی که خود ساخته‌اند می‌پزند.

ساختار اجتماعی عشایر بختیاری

بزرگی ایل بختیاری به حدی است که برای تمیزدادن تیره‌های مختلف از یکدیگر یک ساختار مشخص به کار برده می‌شود. عشایر بختیاری از دوشاخه اصلی تشکیل شده است. شاخه هفت‌لنگ و شاخه چهارلنگ. هفت‌لنگ خود به 4 باب و شاخه چهارلنگ نیز به 5 باب تقسیم می‌شوند. هرباب از چندین طایفه، هر طایفه از چند تیره، هر تیره از چند تش، هر تش از چند اولاد و هر اولاد از چندین خانوار که کوچک‌ترین بخش در این تقسیم‌بندی است تشکیل می‌شوند. ایل بختیاری خود شاخه اصلی اقوام لر در ایران است. قوم لر متشکل از لر بزرگ ( ایل بختیاری) و لر کوچک (ساکنان لرستان کنونی) است.

• شاخه

 هر یک از شاخه‌های اصلی عشایر بختیاری یعنی هفت‌لنگ و چهارلنگ از چند باب تشکیل شده‌اند. برای مثال باب‌های بابادی، دورکی، بهداروند و دینارون زیرمجموعه شاخه هفت‌لنگ هستند.

• باب

هر باب از چندین طایفه تشکیل شده که البته نبست خویشاوندی با یکدیگر ندارند برای مثال باب بابادی (باوادی) خود شامل یازده طایفه است.

• طایفه

 از ترکیب چند تیره مختلف، یک طایفه شکل می‌گیرد. برخی از این طایفه‌ها 300 تا 400 هزار نفر جمعیت دارند.

• تیره

 در هر بار کوچ عشایر بختیاری، خانواده‌هایی که با هم خویشاوند هستند با هم و به صورت یک واحد کوچنده (تیره) گرد هم می‌آیند. این تیره‌ها که گاه جمعیت آن‌ها به چند صد نفر می‌رسد، به چند تش تقسیم می‌شوند. بنابراین می‌توان این طور نتیجه گرفت که اعضای همه تش‌هایی که در یک تیره قرار می‌گیرند همگی با هم نسبت خویشاوندی دارند.

• تش

 هر تش از چندین اولاد تشکیل شده و معمولا توسط ریش سفید تش که به کاردانی در میان آن تش شناخته شده، اداره می‌شود.

• اولاد

مجموع چند سیاه چادر که تعداد آنها گاه به 12 عدد و حتی بیشتر می‌رسد را یک اولاد می‌نامند. اولاد که به آن اردو نیز گفته می‌شود معمولا شامل اعضای یک خانواده بسیار بزرگ هستند.

• سیاه چادر

 سیاه چادر یا مال در واقع محل زندگی یک خانواده بختیاری متشکل از پدر و مادر و فرزندان است.

سخن آخر

اقوام بختیاری در طول تاریخ، حوادث تلخ و شیرین بسیاری را تجربه کرده است. گاه مورد هجوم اقوام دیگر قرار گرفته و گاه شانه‌به‌شانه آنان برای حفظ کیان ممکت جنگیده است. اهالی ایل بزرگ بختیاری همواره مهمان‌نواز بوده‌اند و سالانه افراد زیادی از عکاس و مستندساز تا محقق و طبیعت‌گرد مهمان سیاه‌چادرهای آنان می‌شوند. فرقی نمی‌کند آشنا باشید یا غریبه. مهمان که باشید برایشان عزیز هستید. اگر می‌خواهید از سیاه‌چادرهای ایل بختیاری دیدن کنید، بهتر است با اجاره اقامتگاه بومگردی در چهارمحال و بختیاری یا هر استان دیگری که در آنجا حضور دارند، شب را سپری کرده و روز بعد برای بازدید از سیاه چادرها مهمانشان شوید.