آرامگاه فردوسی؛ استاد سخن و ادب فارسی

آرامگاه فردوسی یکی از مهم‌ترین مناطق گردشگری شهر مشهد، وزنه سنگین ادب و تاریخ کشور محسوب می‌شود. همه ما به‌عنوان یک ایرانی باید فردوسی، این شخصیت مهم تاریخ زبان و ادبیات فارسی را بهتر بشناسیم و با عظمت و شکوه وی بیشتر آشنا شویم. از همین جهت بازدید از آرامگاه وی با معماری خاص و باشکوهی که دارد برای همه ما دارای ارزش و جایگاه حائز اهمیتی است. این آرامگاه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که آشنایی با آن‌ها، جذابیت زیادی دارد. ما در این مقاله درباره قدمت و نحوه ساخت آرامگاه فردوسی و بخش‌های تشکیل‌دهنده آن می‌گوییم تا شما را با فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی بیشتر آشنا کنیم. اگر قصد دارید در سفر خود به مشهد سری هم به این بنای ماندگار بزنید، در ادامه نوشته همراه ما باشید.

فردوسی؛ حکیم سخن

فردوسی بزرگ با نام کامل «حکیم ابوالقاسم فردوسی»، یکی از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان ایرانی است که به‌عنوان معروف‌ترین حماسه‌سرای تاریخ کشور شناخته می‌شود. این شاعر در سال ۳۲۹ هجری قمری در شهر توس واقع در استان خراسان چشم به جهان گشود و در سال ۴۱۶ هجری قمری نیز دیدگان فروبست. بسیاری از کارشناسان زبان فارسی معتقدند که فردوسی، بزرگ‌ترین سراینده فارسی‌زبان است که در زمان حیات خود توانست یکی از مهم‌ترین شاهکارهای دنیای واژه را خلق کند و شاهنامه را بسراید. ازاین‌رو القاب دیگری مانند «حکیم سخن»، «حکیم توس» و «استاد سخن» را به او اعطا کرده‌اند. اینگونه بگوییم که همه ما جاودانگی زبان فارسی را مدیون تلاش‌های حکیم ابولقاسم فردوسی هستیم.

شاهکار جاودانه فردوسی یعنی شاهنامه با داشتن ۶۰هزار بیت، یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان است. شاهنامه حاصل سی سال رنج و تلاش فردوسی است. وی در در طول تکمیل این شاهکار ادبی سختی‌های فراوانی را تحمل کرد. همان طور که خود گفته است:

«بسی رنج بردم در این سال سی *** عجم زنده کردم بدین پارسی»

شاهنامه مجموعه‌ای از داستان‌های اسطوره‌ها و قهرمانان تاریخ ایران از آغاز تا حمله اعراب به کشورمان در سده هفتم و در طول چهار حکومت پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان است. این شاهکار سه بخش اسطوره‌ای (از روزگار کیومرث تا پادشاهی فریدون)، پهلوانی (از انقلاب کاوه آهنگر تا مرگ رستم) و تاریخی (از پادشاهی بهمن و پیدایش اسکندر تا فتح ایران به دست اعراب) را به تصویر می‌کشد.

معرفی آرامگاه فردوسی

آرامگاه فردوسی در گوشه‌ای از خاک خراسان قرار دارد؛ جایی که پیکر حکیم ابوالقاسم فردوسی را به آغوش کشیده و یاد و خاطر این شاعر گران‌قدر را برای ما زنده نگه داشته است. فضای زیبا و روح‌بخش آرامگاه فردوسی هرساله گردشگران بسیاری را از داخل و خارج کشور به‌سوی خود می‌کشاند. این مقبره باشکوه یکی از جاهای دیدنی مشهد است که هم تاریخچه ارزشمندی دارد و هم معماری زیبای آن، توجه افراد زیادی را به سمت خود جلب می‌کند.  آرامگاه فردوسی در ۲۸کیلومتری غرب زادگاهش، یعنی روستای پاژ ساخته شده است. این بنای باشکوه از 12 فروردین سال 1342 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه ساخت آرامگاه

از آنجایی که فردوسی دین اسلام و شاخه شیعه را برای خود برگزیده بود، در طول زندگانی‌اش، آزار و اذیت فراوانی را متحمل می‌شد. این مشکلات حتی بعد از فوت وی نیز ادامه داشت. به این صورت که بعد از مرگش، اجازه ندادند پیکر او در گورستان دفن شود. به همین دلیل او را در باغ خانه خودش در شهر توس به خاک سپردند. البته چندین بار به دلایل مختلفی به این محل حمله شد که نتیجه‌ای جز با خاک یکسان‌شدن این بنا نداشت؛ اما درنهایت شخصی به نام ارسلان حلذب، یکی از سپهداران توس در زمان فردوسی، اولین آرامگاه فردوسی را در مقابل دروازه شرقی رزان شهر تابران توس بنا کرد. این بنا حدود 100 سال بعد از مرگ فردوسی ماندگار بود؛ اما در زمان حکمرانی گرگوز (یکی از امیران مغول)، نابود و از مصالح آن برای ساخت قلعه استفاده شد.

خرابی آرامگاه فردوسی سال‌ها ادامه داشت؛ تا جایی که تبدیل به مشتی سنگ و کاشی پنهان در گندم‌زار شده بود. تا آنکه والی خراسان در زمان ناصرالدین شاه قاجار، یعنی عبدالوهاب آصف‌الدوله مأمور شد تا آرامگاه فردوسی را پیدا کند و بنایی شایسته با مقام او بسازد. البته بنای ساخته‌شده در این مرحله، تنها به 2 اتاق محقر خلاصه می‌شد. در نهایت، عبدالحسین خان سردار معظم (تیمورتاش) در 12 مرداد 1303 شمسی از مجلس شورای ملی درخواست کرد که برای ساخت آرامگاه فردوسی بودجه‌ای اختصاص داده شود. این طرح پس از تلاش‌های بسیار و دریافت بودجه لازم، در سال 1307 شمسی به تصویب رسید.

بخش‌های مختلف آرامگاه فردوسی

آرامگاه حکیم ابولقاسم فردوسی در حال حاضر ۶ هکتار مساحت دارد و از بخش‌های مختلفی نظیر موزه و کتابخانه برخوردار است. ورودی باغ در ضلع جنوبی آن واقع شده است؛ پس از ورود به مجموعه، با استخری به ابعاد ۳۰ در ۱۰ متر مواجه می‌شوید که تصویر آرامگاه را در قاب خود جای داده است. جلوتر که بروید، با بخش‌های مختلفی روبه‌رو خواهید شد که ما در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.

 بنای آرامگاه

آرامگاه فردوسی یکی از زیباترین معماری‌های آرامگاهی کشور را دارد و از سبک زیبای اشکانی پیروی می‌کند؛ ‌طوری که با نگاه‌کردن به آن، آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را به خاطر می‌آوریم. این بنا دارای ۲۰ ستون مرمری در پایین و ۸ ستون در بخش بالایی است و از بتن، سنگ و کاشی ساخته شده است. زیربنای ۹۴۵متری آرامگاه از سه قسمت تشکیل شده است که به شرح زیر است:

1. سنگ قبر

سنگ قبر با ابعاد 1 در 1.5متر و ارتفاع 0.5متر در میانی‌ترین بخش آرامگاه و در مرکز یک سکوی مرمری قرار دارد. در حاشیه سنگ قبر، تزئیناتی وجود دارد که یک متن با خط نستعلیق در میان آن نوشته شده است:

«به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده، آرامگاه استاد گویندگان فارسی‌زبان و سراینده‌ داستان‌های ملی ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده‌کننده‌ی کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است. تاریخ تولد: ۳۲۹ق – تاریخ وفات: ۴۱۱ق – بنای آرامگاه : ۱۳۵۳ق»

2. تالار

در این بنا، یک تالار مربع شکل از جنس سنگ مرمر وجود دارد که از تزیینات داخلی منحصربه‌فردی نظیر کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا برخودار است و در چهار گوشه آن، چهار ستون بلند با دو سرستون بزرگ دیده می‌شود. در هر یک از دیوارهای این تالار، یک جفت ستون زینتی که کوتاه‌تر از دیواره‌ها هستند، قرار دارد که همانند سردری زیبا به نظر می‌رسند. در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی می‌توان تصویر اهورامزدا یا فروهر، خدای زرتشتی را دید که باز هم تداعی‌کننده ویژگی‌های تخت جمشید و مقبره کوروش کبیر است.

3. محوطه پلکانی

محوطه پلکانی عمارت از سنگ مرمر پوشیده شده است و اتاق اصلی بر روی آن قرار دارد. تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار محوطه پلکانی حک شده است که به زیبایی این بنا جلوه‌ای ادبی و درخور این شاعر بزرگ می‌بخشد.

موزه فردوسی

در محوطه آرامگاه فردوسی، موزه‌ای وجود دارد که آثار هنری مختلفی در آن به نمایش گذاشته می‌شود. این موزه درگذشته محلی برای استراحت بود و از سال 1384 شمسی و به همت دکتر بهروز احمدی به موزه تبدیل شد. اشیای مختلف با مضامین گوناگون در این موزه وجود دارد که به لطف دکتر بهروز احمدی در چهار بخش ارائه می‌شوند:

1. آثار سنگی مربوط به دوران قبل از تاریخ که در دشت توس و اطراف کَشَف رود یافت شده‌اند. این اشیا شامل انواع قطعات سفالی دوره اسلامی و پیش از اسلام، سکه‌های طلا و نقره دوره اسلامی و آثار کشف‌شده از حفاری‌های باستان‌شناسی شهر توس نظیر عطردان‌ها، پیوه‌سوزها، تنگ‌ها و… می‌شوند.
2. اشیایی که روح پهلوانی و حماسی را تجلی می‌کنند؛ مانند انواع وسایل سوارکاری شامل سپر، گرز، تیر و کمان، آلات موسیقی و… . همچنین انواع شاهنامه‌های نفیس نظیر کپی شاهنامه که به «شاهنامه فلورانس» معروف است. کپی شاهنامه بایسنقری، شاهنامه ۷۳کیلوگرمی اهداشده از آقای عبدالرحیم جعفری مسس و مالک انتشارات امیرکبیر و… از دیگر شاهنامه‌های موجود در موزه آرامگاه فردوسی هستند.
3. اشیایی که در عصر فردوسی یعنی قرن ۴و ۵ شمسی خلق شده‌اند. این اشیا شامل انواع ظروف سفالی لعاب‌دار و بدون لعاب و ظروف مفرغی می‌شوند.
4. اشیای اهدایی همچون آثار نقاشی علی رخسار که از شاگردان نوآور و محبوب کمال‌الملک بود، انواع تابلوهای نقاشی از چهره فردوسی و داستان‌های شاهنامه است، انواع فرش و قالیچه و انواع هنرهای ظریفه از دیگر اشیای داخل موزه آرامگاه فردوسی هستند.

 کتابخانه فردوسی

بخش مهم دیگری که در آرامگاه فردوسی وجود دارد، کتابخانه حکیم ابوالقاسم فردوسی است. این کتابخانه کاربری تشریفاتی دارد و اتاق ضلع شرقی‌اش به تالار پذیرایی آرامگاه اختصاص یافته است. در کف این تالار، یک فرش نفیس به مساحت ۳۷ متر مربع از کارخانه صابر مشهد دیده می‌شود. بعد از بازسازی آرامگاه در سال ۱۳۴۶، به‌دلیل محدودیت فضای کتابخانه، دو طبقه دیگر هم به این بخش اضافه شد. سالن مطالعه در طبقه بالایی ساختمان قرار داشته و مخزن کتاب در طبقه زیرین است. در سال ۱۳۹۲ با اهدای ۲۴۰۰ جلد کتاب توسط دکتر اسلامی ندوشن و سرکار خانم شیرین بیانی و ۳۷۵۱ جلد کتاب توسط جناب آقای نور نعمت الهی، موقعیتی به‌وجود آمد که کتابخانه‌ای با محوریت شخصیت حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه و منطقه تاریخی توس ایجاد شود.

معماری آرامگاه فردوسی

معماری آرامگاه فردوسی شامل دو بخش اصلی معماری بیرونی و درونی می‌شود که در ادامه به معرفی هر دو می‌پردازیم.

معماری بیرونی بنا

همان طور که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، ساختار بیرونی بنا به شکل چهارگوش و مکعبی است و حدود 1043 متر مربع مساحت دارد. پلکان‌هایی در هر سوی بنا دیده می‌شود که در ارتفاع 18متری هر یک از آن‌ها، بنای آرامگاه فردوسی روی سکویی جلوه‌گری می‌کند. البته بنای اصلی، جمعی از 7 مکعب کوچک‌تر است که همگی به‌ترتیب روی هم قرار گرفته‌اند. در هر چهار وجه بنا، می‌توانید سروده‌هایی از شاهنامه را ببینید که همه آن‌ها 12بیتی هستند. ستون‌هایی به سبک هخامنشی در دو طرف کتیبه‌ها وجود دارد که تعدادشان با ستون‌های هر کنج، به 12 عدد می‌رسد. در محوطه آرامگاه نیز مجسمه‌ای از فردوسی قرار دارد که ابوالحسن صدیقی در ایتالیا ساخته و سپس به آرامگاه منتقل شده است.

معماری درونی بنا

مدفن حکیم ابولقاسم فردوسی در زیرزمین قرار دارد. بازدیدکنندگان می‌توانند از ورودی اصلی در قسمت غربی بنا وارد آن شوند. ابعاد زیرزمین 30 در 30 متر است و گودی آن به 5 متر می‌رسد. 6 روایت از شاهنامه به‌صورت نقش برجسته روی دیوار پلکان‌ها وجود دارد که به زیبایی هرچه بیشتر این مکان افزوده است. جنس سنگ قبر نیز از مرمر با ابعاد 90 سانتی‌متر در 1.54 متر است. دورتادور محل دفن، 20 ستون قرار گرفته که بلندی آن‌ها به 4.60 متر می‌رسد. در حال حاضر در بخش تالار آرامگاه تندیس‌هایی از داستان‌های شاهنامه قرار دارد که همگی ساخته دست فریدون صدیقی، فرزند ابولحسن صدیقی است.

مزار شجریان؛ استاد آواز ایران

پیکیر استاد هنر موسیقی دستگاهی و سنتی ایران، مرحوم محمدرضا شجریان در 19 مهر 1399 شمسی با حضور هزاران نفر از دوستداران ایشان، در جوار آرامگاه فردوسی آرام گرفت. زنده یاد استاد محمدرضا شجریان اصالتاً مشهدی بوده و متولد یک مهر سال 1319 این شهر است. وی بعد از 80 سال کسب موفقیت‌های گوناگون در هنر آواز و موسیقی اصیل ایرانی، به‌سوی منزلگاه ابدی خود پرواز کرد.

مزار اخوان ثالث

آرامگاه فردوسی میزبان هنرمند دیگری از ایران‌زمین است. مهدی اخوان ثالث، یکی از معروف‌ترین و موفق‌ترین شاعران ایرانی است که متولد ۱۰ اسفند ۱۳۰۷ در مشهد است و در 4 شهریور ۱۳۶۹ در تهران از دنیا رفت. اشعار اخوان ثالث زمینه اجتماعی داشته و در آن‌ها حوادث و اتفاقات زندگی مردم را بیان می‌کند. بیشتر اشعار اخوان ثالث به سبک شعر خراسانی همراه با لحن حماسی آمیخته با صلابت و سنگینی که در عین حال، از ترکیبات شعر نو نیز بهره می‌برد، است. او به نوازندگی تار و مقام‌های موسیقیایی هم آشنایی داشت و یکی از موسیقی‌پژوه‌های موفق کشور بود. مزار این شاعر گران‌قدر در بخش غربی مجموعه فردوسی و ضلع جنوبی موزه واقع شده است و تندیسی از نیم‌تنه او در کنار مقبره‌اش قرار دارد.

امکانات آرامگاه

زمانی که برای بازدید از مقبره فردوسی اقدام کردید، می‌توانید از دیگر امکانات گردشگری این مجموعه نیز بهره‌مند شوید. مانند وجود یک کافه و رستوران در محیط آرامگاه می‌تواند لحظات خوشی را برای شما رقم بزند. همچنین اگر قصد خرید سوغات داشته باشید، می‌توانید اقلام مختلفی را از فروشگاه آرامگاه فردوسی تهیه کنید. این مجموعه دارای سرویس بهداشتی مناسب نیز است.

مسیر دسترسی به آرامگاه فردوسی

فاصله آرامگاه فردوسی تا مشهد و حرم به ترتیب 35 کیلومتر و 43 کیلومتر است. شما می‌توانید با اتوبوس خطی، تاکسی یا وسیله شخصی به آرامگاه فردوسی بروید.

با خودوی شخصی

برای رفتن به آرامگاه فردوسی با وسیله نقلیه شخصی، باید به جاده مشهد_قوچان بروید و در جهت حرکت به سمت قوچان، در سه‌راهی فردوسی به سمت راست حرکت کنید. بعد از چند کیلومتر، به بلوار بهارستان می‌رسید. در انتهای این بلوار می‌توانید نمای زیبای آرامگاه فردوسی بزرگ را ببینید.

با اتوبوس و بی‌آرتی

استفاده از خط 202 اتوبوس شهری پایانه فردوسی مشهد، یکی دیگر از راه‌های رسیدن به آرامگاه فردوسی است. سفر به آرامگاه با اتوبوس حدود 45 دقیقه زمان می‌برد.

با تاکسی

تاکسی‌های شهری و آنلاین نیز یکی دیگر از راه‌های رفتن به مقبره فردوسی است. مسیرش هم تقریباً مشابه مسیر اتوبوس است؛ منتهی زودتر به مقصد خواهید رسید.

اقامت در مشهد

بازدید از آرامگاه حکیم ابولقاسم فردوسی، یکی از چندین دلیل سفر به مشهد است. زیارت حرم مطهر امام رضا (ع)، خرید از مراکز خرید متنوع، بازدید از جاهای تفریحی مشهد و جاهای دیدنی اطراف مشهد ازجمله دیگر دلایلی است که افراد مختلف را جذب مشهد می‌کند. مسلماً نمی‌توانید تمام این امور را در یک روز به انجام برسانید و سپس راهی شهرتان شوید. بنابراین نیاز به اقامتگاهی مناسب با شرایط و بودجه مدنظرتان خواهید داشت تا شب را آسوده استراحت کنید و فردا با انرژی سراغ ادامه برنامه‌تان بروید. به همین منظور سایت هومسا شرایطی را در نظر گرفته است که شما بتوانید به اجاره ویلا و سوئیت در مشهد آن هم تنها با چند کلیک بپردازید. اجاره ویلا و سوئیت یکی از خدمات این سایت است. علاوه بر این، می‌توانید در سایت هومسا، انواع هتل‌های مشهد با خدمات و قیمت‌های گوناگون را بیابید.

سخن آخر

آرامگاه فردوسی همراه با موزه و کتابخانه‌ای غنی و مزار هنرمندان بزرگی نظیر اخوان ثالث و محمدرضا شجریان، یکی از مهم‌ترین نقاط گردشگری و دیدنی  شهر مشهد به‌حساب می‌آید. از آنجایی که مشهد به واسطه وجود حرم مطهر امام رضا (ع) سالانه زائران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند، بازدید از اماکنی نظیر آرامگاه فردوسی نیز می‌تواند تأثیر به‌سزایی در رشد فرهنگ و تاریخ کشور در ذهن هر ایرانی داشته باشد. اگر شما از این مکان زیبا دیدن کرده‌اید، نظراتتان را با ما به اشتراک بگذارید.