غار اسپهبد خورشید ؛ اسرار ناگفته ساسانی

اگر به فیلم‌های تاریخی درباره ایران باستان یا اهرام مصر و … علاقه دارید و دوست دارید از اسرار نهفته در قلعه‌ها و غارهای دستکند باستانی آگاه شوید، این مطلب را از دست ندهید. ایران در دوران اعراب بارها و بارها مورد تهاجم گروه‌های مختلف خصوصا اعراب بوده و سرداران ایرانی در گوشه گوشه این سرزمین قلعه‌هایی ساختند و به دفاع از سرزمین مادری پرداختند. یکی از این قلعه‌ها، دژ قلعه یا غار اسپهبد خورشید سوادکوه است که تاریخی دور و دراز دارد.
بعد از نوشتن درباره قلعه بابک، قلعه الموت، قلعه فلک الافلاک، قلعه رودخان، غار دستکند کرفتو کرمانشاه، شهر زیرزمینی نوش آباد و کاریز کیش نوبت به غار اسپهبد سوادکوه می‌رسد. غار دژی بزرگ و عظیم که تا مدت‌ها پناهگاه خانواده سرداران و سربازان دلاور ایرانی بوده است. پس اگر به داستان‌های تاریخی علاقه دارید با ما همراه شوید.

غار اسپهبد خورشید کجاست؟

غار اسپهبد خورشید در نزدیکی‌های دوآب در مسیر فیروزکوه قرار دارد. اگر از مسیر فیروزکوه راهی شمال شوید حوالی منطقه “دوآب” در سمت راست خود شاهد طاقی هلالی و بسیار بزرگ خواهید بود که بر دیواره کوه “لردکمر” خودنمایی می کند. مردم منطقه به آن “لاپ کمر”، “کرکیل دژ”، “عایشه کرکیل دژ” و گاهی “دیوکلی/کالی” می‌نامند، اما در منابع رسمی به نام اسپهبد خورشید ثبت شده است. منطقه دوآب در 19 کیلومتری جنوب شهرستان پل سفید قرار دارد و خود شامل روستای مختلفی از جمله پیت سرا، سیمت، دهخدا، شیخ دک، بالادوآب و پایین دوآب است.
دیوکالی به معنای “لانه‌ی دیو” است و لاپ در عنوان “لاپ کمر” به معنی بریدگی و شکاف است که اشاره به شکاف و بریدگی به وجود آمده در کوه دارد.
اگر نزدیک غار شوید با تابلویی روبه رو می شوید که متعلق با سازمان میراث فرهنگی است و این اطلاعات بر روی آن درج شده است.

غار اسپهبد خورشید
غار اسپهبد خورشید متشکل از معماری قلعه و عرضه آن از دوره ساسانی در تاریخ 1/12/81 تحت شماره 7839 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از تاریخ ثبت، تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بوده و هرگونه تخریب و دخل و تصرف در آثار مذکور جرم محسوب و مرتکب مشمول مجازات قانونی قرار خواهد گرفت.
                                                                                                           اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران

اما دریغ از کوچک‌ترین حفاظت و دغدغه. اطراف غار پر شده از معادن مختلفی که هر انفجار آن، ضربه‌ای بر پیکر این اثر ارزشمند تاریخی وارد می‌کند.

داستان غار اسپهبد خورشید

ورودی غار اسپهبد خورشید بزرگ‌ترین طاق طبیعی جهان است. این غار با داستان‌ها و افسانه‌های مختلفی از دوران ساسانیان گره خورده است. اسپهبد خورشید نوه اسپهبد فرخان بزرگ از خاندان گاوبارگان مدتی بر دیلمان و تبرستان حکومت می‌کرد. اعراب قصد داشتند از طریق تبرستان به سمت خراسان حرکت کنند. اسپهبد خورشید زن و فرزاندان خود را غار اسپهبد اسکان می‌دهد و با لشگری عظیم به سمت گیلان و جنگ با اعراب می‌رود. در همین حال گروهی از اعراب به مدت سه ماه (در برخی منابع 2 سال و 7 ماه) غار را محاصره می‌کنند و وقتی نمی‌توانند به داخل غار نفوذ کنند، با کشتن یک سگ و انداختن آن در مسیر نهر ورودی به غار، تمام ساکنان غار از جمله زن و فرزندان اسپهبد به بیماری وبا گرفتار شده و یکی یکی جان خود را از دست می‌دهند.
اسپهبد در راه برگشت متوجه این موضوع می‌شود و قبل از رسیدن به مقصد با سمی که در دورن انگشتری خود پنهان کرده بود، به زندگی خود پایان می‌دهد. پیکر وی را در روستایی در دیلمان گیلان دفن می‌کنند.

اهمیت این غار به حدی است که حتی در منابع خارجی مانند منابع یونان و روم پیش از اسلام هم اطلاعات زیادی درباره این غار وجود دارد. زنده یاد “منوچهر ستوده” هم در جلد چهارم ” از آستارا تا استرآباد” به معرفی این غار پرداخته. در سال 1312 مجله معروف کهکشان مقاله‌ای تحت عنوان “راز دژ اسپهبد خورشید” منتشر کرد که دکتر نوربخش رحیم زاده به رشته تحریر درآورده بود. منابع زیاد دیگری وجود دارند که هر یک به نوعی به اهمیت این غار اشاره کرده‌اند.
طبق تحقیقات انجام شده نخستین ورودی به غار در سال 1299 توسط فردی به نام “هژبرسلطان” انجام شده است. هژبرسلطان یا اسدالله خان باوند سوادکوهی آخرین فرزند امیر موید سوادکوهی بود. وی از اعضای اصلی “اتحاد ملی تبرستان” بود که به زبان محلی مازنی به آن ” هوجبر سلطون” می گفتند. این لقب ارزشمند به دلیل دلاوری‌ها و رشادت‌های او در برابر قشون روس در بابل (بارفروش) به وی اعطا شد. بعد از هژبرسلطان هم مدتی مهندسان ایتالیایی در این غار حضور داشتند.
البته مهم‌ترین کسی که با ورود خود به غار باعث شد پای باستان‌شناسان به این غار باز شود و غار هرچه بیشتر شناخته شود، فردی به نام “چنگیز شیخ لی” بود که در دهه 30 خورشیدی اتفاق افتاد. وی نام خود را بر روی دیوار غار حک کرد. بعد از چنگیز شیخ لی، غارنوردان، باستانشناسان و افراد عادی شروع به بازدید از غار کردند و البته این بازدیدها همیشه هم مثبت نبوده و باعث تخریب بخش‌هایی از معماری غار شده است.

ساختار داخلی غار اسپهبد خورشید

قطر دهانه غار اسپهبد خورشید 90 متر است یه همین دلیل این طاق را بزرگترین طاق جهان می شناسند. کسانی که بر دهانه غار می ایستند می توانند منظره ای خیره کننده از سوادکوه را در مقابل خود ببینند.
داخل غار به صورت دستکند است و بخش‌هایی مانند قلعه، برج، آتشکده، آب انبار، حمام و تنور دارد که ساروج و سنگ ساخته شده‌اند. دو مسیر پله مانند به دهانه غار راه دارد که یکی در مرکز دهانه غار و دیگری در سمت چپ بوده. معماری داخلی به صورت چهار طبقه بوده که با پلکان به یکدیگر راه داشتند. آب انبار مجموعه دو طبقه بوده. ساخت چنین فضایی در ارتفاع 50 و 80 متری بدون ابزار به خصوصی کار پیچیده‌ای بوده است. یکی از عجیب‌ترین بخش‌های غار، هدایت آب از روستای کمرپشت از یک مسیر سنگی به داخل غار بوده که هوشمندی بخصوصی را در آن می‌توان دید.

جاذبه های اطراف غار اسپهبد خورشید

جنگل های سوادکوه

جنگل‌های لفور از زیباترین جاهای دیدنی سوادکوه هستند. اگر ساعت‌ها در جنگل لفور پیاده‌روی کنید تنها بخش کوچکی از آن را خواهید دید. جنگلی با درختان مختلفی مانند ازگیل، راش، انجیلی و لیلکی. این منطقه سرسبز برای کمپ‌کردن و پیک نیک بسیار عالی است. البته سعی کنید در مناطقی چادر خود را برپا کنید که رفت و آمد بیشتری در آن وجود دارد. چون در بخش‌های بکر جنگل ممکن است با حیوانات وحشی روبه‌رو شوید.

کاروانسرای گدوک

کاروانسرای گدوک یا کاروانسرای شاه عباس در 25 کیلومتری جنوب ورسک و در گردنه‌ای به نام گدوک واقع شده. این کاروانسرا دارای معماری کوهستانی است و کاملا سرپوشیده ساخته شده و شما فقط ورودی‌های کاروانسرا را می‌بینید. اتاق‌هایی که روبه‌روی در ورودی ساخته شده‌اند احتمالا شاه‌نشین بوده‌اند. بعد از ورود به داخل کاروانسرا اتاق‌های متعددی در ضلع شمالی و جنوبی می‌بینید که برای استراحت مسافران در نظر گرفته شده بودند. حتی مال بند کاروانسرا هم در داخل ساختمان تعبیه شده است.

قلعه کنگلو

در 20 کیلومتری جنوب شرقی دوآب و شرق پل سفید، درست در زمین‌های دهستان‌های راستوپی و خطیرکوه، روستایی به نام کنگلو وجود دارد. در دل این روستا بقایای دژی با ارتفاع 1811 متر از سطح دریا قرار دارد. دیواره‌های بیرونی و باروی آن از سنگ ساخته شده و در بخش‌های میانی و طرفین آن، برج‌هایی برای دیده بانی در نظر گرفته شده‌اند. جالب است بدانید که فضای داخلی این دژ به صورت مدور بوده و دو طبقه است. هرچند بخش های زیادی از آن از بین رفته ولی هنور هم میتوان عظمت و شکوه آن را دید و حس کرد. مصالح این دژ را سنگ لاشه، ملات آهک و سنگ ریزه تشکیل می‌دهند.

اقامت در سوادکوه

اگر قصد دارید از این غار منحصربه‌فرد دیدن کنید، بهترین راه این است که در سوادکوه اقامت داشته باشید. کافی است دو روز مهمان مردم خونگرم سوادکوه شوید و با 3 ساعت رانندگی خود را به اسپهبد خورشید برسانید. البته فراموش نکنید که سعود به غار نیاز به آمادگی جسمانی و تجهیزات مناسبی دارد و ممکن است زمانی را که برای بازدید انتخاب می‌کنید، اجاره ورود به غار به افراد عادی داده نشود. البته سوادکوه اینقدر جای دیدنی دارد که حتی اگر موفق به بازدید از داخل غار نشوید، هم سفر هیجان‌انگیزی را تجربه کنید.

کلام آخر

غار اسپهبد سوادکوه از زیباترین جاهای دیدنی سوادکوه است. این غار دژ داستان‌های جذابی دارد که در این مطلب کوتاه نمی‌توان کل داستان آن را عنوان کرد. برای مثال یکی از داستان‌هایی که مردم درباره این غار برای شما تعریف می‌کنند، این است که مدتی غار توسط یک راهزن خانم به نام عایشه مورد استفاده بوده است.