پل ورسک ؛ شاهکار پل سازی ایران

امروز قصد داریم در مورد یکی از شاهکارهای مهندسی پل‌سازی در ایران صحبت کنیم. پلی که نه تنها از نظر طراحی و ساخت در نوع بی‌نظیر است بلکه از نظر تاریخی هم تاثیر عمیقی بر سرنوشت جنگ جهانی دوم داشته است. این پل با گذشت سال‌ها هنوز هم شکوه و عظمت خود را حفظ کرده و در فصل‌های مختلف مناظر تماشایی زیبایی خلق می‌کند. با هومسا همراه شوید تا درباره پل ورسک بیشتر بدانیم.

پل ورسک کجاست؟

بین سال‌های 1313 تا 1315 در ارتفاعات روستای ورسک، جایی بین کوه‌های مرتفع عباس‌آباد پلی ساخته شد که امروزه به عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی پل‌سازی شناخته می‌شود. این پل که ورسک نامیده می‌شود، در 27 کیلومتری جنوب شهر پل سفید قرار دارد و از جاهای دیدنی سوادکوه مازندران با حساب می‌آید. هدف از ساخت چنین پلی و تحمل سختی‌های بسیار برای ساخت آن، متصل‌کردن راه‌آهن تهران به شمال کشور بود. ساخت ورسک با ارتفاع 110 متر از کف دره آن هم با وسایل ابتدایی آن سال‌ها، باعث شده نه تنها ورسک را به عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی بشناسیم بلکه باعث شده نام آن در کتاب رکوردهای گینس هم به ثبت برسد.
امروزه قطارهای مسافری تهران-گرگان، تهران-ساری و قطارهای باری و سوخت از این پل عبور می‌کنند. برای اینکه بهتر بتوانید به زیبایی و عظمت این پل پی ببرید عکس‌هایی از نماهای مختلف پل را تماشا کنید.

برای دیدن عکس‌ها در اندازه واقعی روی آن‌ها کلیک کنید

دسترسی به پل ورسک

برای اینکه بتوانید از پل ورسک دیدن کنید، باید وارد جاده فیروزکوه شوید. این جاده شما را از تهران به شمال ایران می‌رساند. از سه شهر فیروزکوه، گدوک و شوراب عبور کنید و سپس با تابلوهای راهنما به سمت روستای ورسک و پل ورسک حرکت کنید.
آدرس پل ورسک: استان مازندران، شهرستان سوادکوه، روستای ورسک

دلیل نامگذاری پل ورسک

شاید تصور کنید که نام این پل از روستای مجاور آن گرفته شده، ولی باید بدانید که در آن زمان این روستا وجود نداشته است پس این فرضیه چندان صحیح نیست. عده‌ای دیگر معتقدند که نام این پل از نام یکی از مهندسان این مجموعه به نام “شژا ووسک” گرفته شده اما بعید به نظر می‌رسد چنین چیزی صحت داشته باشد. به احتمال خیلی زیاد نام پل ورسک از نام نوعی درختچه به نام “ورس” گرفته شده که در اطراف پل و روستای نزدیک آن به وفور یافت می‌شود.

آشنایی بیشتر با پل ورسک

پل ورسک یکی از بزرگ‌ترین پل‌های راه آهن سراسری ایران است که ساخت آن سه سال طول کشید. تا قبل از سال 1312 چندین شرکت آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی سعی کردند تا طرح مناسبی برای ساخت پل در میان کوه‌های البرز ارائه کنند ولی نتیجه نگرفتند تا اینکه اوایل سال 1312 یورگن ساکسیلد مدیر عامل شرکت دانمارکی کمپساکس توانست قرارداد نهایی را امضا کند. طبق قرارداد شرکت دانمارکی موظف بود 900 کیلومتر خط راه آهن در ایران به مدت شش سال بسازد و در ازای هر متر ساخت راه آهن پنج دلار طلا معادل 1.5 گرم طلای خالص دریافت کند، اما بعد از عکسبرداری هوایی از کوه‌های البرز مهندسان این شرکت با دو چالش اساسی برخورد کردند.

در مرحله اول آن‌ها متوجه شدند که قطار باید بعد از عبور از روستای ورسک باید مسافتی 10 کیلومتری و همچنین 600 متر صعود کند و بعد از عبور از کوهستان خود را به تونل گدوگ برساند. این شیب تند برای حرکت قطار تقریبا غیر ممکن بود. در چنین شرایطی مهندسان تصمیم گرفتند مسیر عبوری قبل از پل را به شکل سه پله بر روی دامنه کوه ایجاد کنند که ایده فوق‌العاده‌ای بود. این سه پله امروزه به “سه خط طلا” شهرت دارد. چالش دوم ارتفاع زیاد دره بود. مهندسان برای رفع این مشکل تصمیم گرفتند تا دهانه پل را بزرگ‌تر از حد معمول در نظر بگیرند.
طبق آرشیوهای روزنامه اطلاعات، سازنده پل ورسک یک مهندس اتریشی به نام لادیسلاوس فون رابسویچ (Robcevidc L.Von) بوده و شخصی به نام هانس اتو ناتر(Hans Otto Nater)، نابغه ریاضی و پل‌سازی سوئیسی، مسئولیت سرپرستی مهندسان محاسب و طراحان پل را بر عهده داشته است. این پل در سال 1315 توسط شخص رضاخان افتتاح شد.

مشخصات فنی پل ورسک

پل ورسک با ابزارآلات بسیار ساده‌ای مانند دینامیت و دریل دستی ساخته شده است. ملات پل را سیمان، شن شسته شده و آجر تشکیل داده و جالب این جاست که در بدنه پل اثری از آرماتور و سازه فلزی نیست. برای ساخت پل ابتدا دو پایه بتنی در دو سمت کوه ایجاد شده و به هم متصل شده‌اند و سپس یک دال قوسی روی آن اجرا کرده‌اند و در نهایت یک نمای آجری برای آن ساخته‌اند.
مهندسان ناظر طرح حتی شرایط طغیان رودخانه را هم در نظر گرفتند. آن ها برای محافظت از پل و ریل راه آهن در مقابل طغیان رودخانه، تونلی در زیر رودخانه ورسک ایجاد کردند.
پل ورسک 110 متر ارتفاع، 66 متر دهانه قوسی اصلی و در مجموع 4500 متر مکعب حجم دارد. طول کلی این پل 76 متر است و هزینه ساخت آن چیزی حدود 26 میلیون ریال بوده است. نام این اثر ارزشمند در سال 1356 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

نقش پل ورسک در جنگ جهانی دوم

در طول جنگ جهانی دوم گروه های متفقین برای جلوگیری از شکست شوروی از نیروهای آلمان نازی، روزانه 75 قطار ادوات نظامی و تسلیحات در اختیار قوای شوروی می گذاشتند. این تسلیحات از طریق خطوط ریلی ایران و از بندر شاهپور (بندر امام خمینی) به بندر شاه (بندر ترکمن) انتقال داده می‌شدند. به طور متوسط هر 25 دقیقه یک قطار باری حامل ادوات نظامی از روی پل ورسک عبور می کرد.

ساخت پل ورسک

در ابتدای ساخت خط راه آهن قرار بود که راه آهن از روستای ورسک و کوهستان البرز عبور کند و به طرف تونل گدوک مسیر خود را ادامه دهد. اما شیب تند دامنه مانع این کار شد و مهندسان تصمیم گرفتند که این مسیر را به شکل سه پله‌ای طراحی کنند. این مسیر سه پله‌ای که به سه خط طلا شهرت پیدا کرده در فاصله بین روستاهای شورآب و ورسک قرار دارد. درست سه کیلومتر قبل از پل ورسک.
باور این موضوع سخت است که چنین پلی با دریل‌های دستی و انفجارهای کوچک در سنگ ساخته شده باشد. علاوه بر این برای ساخت پل از داربست‌های چوبی استفاده کرده‌اند که مراحل کار را پیچیده‌تر و سخت‌تر می‌کند. مصالح هم با استفاده از کابل از یک طرف کوه به سمت دیگر انتقال داده شده است. تصور اینکه چطور توانستند در چنین ارتفاعی پایه‌های پل را بسازند و سپس قالب دال قوس را روی آن سوار کنند هم سخت و دور از واقعیت به نظر می‌رسد.

وضعیت فعلی پل ورسک

پل ورسک در سال 1395 وارد 80 سالگی خود شد و این موضوع نگرانی‌هایی درباره دوام پل ایجاد کرد. البته ظاهرا راه آهن شمال کشور به سرپرستی یوسف گران پاشا با دانشگاه شریف قراردادی امضا کرده که طبق آن سنسوری روی پل نصب شده تا میزان ضربات ناشی از تردد قطار روی پل را بررسی می‌کند تا در صورت ایجاد مشکل، هشدارهای لازم به مرکز مانیتورینگ ارسال شود. علاوه بر این بازدیدهایی به صورت سالانه از بخش‌های مختلف پل خصوصا بخش‌های زیرین پل انجام می‌شود تا در صورت نیاز، مصالح مقاوم جایگرین مصالح فرسوده شده و از بروز حادثه جلوگیری شود.

داستان های پل ورسک

درباره پل ورسک داستان‌های مختلفی سرزبان‌هاست. شاید مشهورترین آن‌ها ایستادن مهندس اتریشی پل ورسک به همراه خانوده‌اش زیر پل هنگام عبور اولین قطار باشد. عده‌ای معتقدند این کار به خواست رضاخان صورت گرفته تا از استحکام پل اطمینان حاصل کند، اما عده‌ای هم معتقدند که این کار به درخواست خود مهندس اتریشی صورت گرفته تا نشان دهد تا چه حد از سازه خود مطمئن است. هرچند این روایت در هیچ کتاب تاریخی ثبت نشده و در درست یا غلط بودن آن شک و شبه‌های بسیاری وجود دارد.
داستان بعدی مربوط به زمان جنگ جهانی دوم است. زمانی که فرمانده ارتش آلمان برای جلوگیری از استفاده نیروی متفق از خطوط ریلی ایران و کمک به ارسال نیرو و تجهیزات، از رضاخان درخواست می‌کند تا تمامی پل‌ها را منفجر کنند و در ازای آن آلمان بعد از پایان جنگ مجدد تمامی آن‌ها را خواهد ساخت. اما رضا خان با اعلام اینکه ایران جزو کنوانسیون ژنو است و در جنگ بی‌طرف باقی ماند حاضر به پذیرش این موضوع نمی‌شود. البته این داستان هم معلوم نیست چقدر به واقعیت نزدیک است.
اگر پای صحبت افراد سالخورده منطقه بنشینید احتمالا داستان‌های متعدد دیگری هم خواهید شنید که هر یک به نوع خود شنیدنی است.

اقامت در نزدیکی پل ورسک

سفر به شمال همیشه به این معنی نیست که پیچ و خم جاده کوهستانی فیروزکوه را طی کنید و خود را به مقصد نهایی برسانید. گاهی می‌توانید در ویلاهای رنگارنگ و کلبه‌های کوهستانی بین راه اقامت کنید و از هوای پاک کوهستان و تماشای آسمان صاف و پرستاره لذت ببرید. ما به شما اجاره ویلا و سوئیت در زیرآب یا اجاره ویلا و سوئیت در پل سفید را پیشنهاد می‌کنیم.
اما شهرهایی مانند شیرگاه و سوادکوه هم در مسیر پل ورسک قراردارند که می‌توانید در آن‌ها اقامت کنید.

کلام آخر

در این مطلب سعی کردیم تا حدی درباره پل ورسک توضیح دهیم. از داستان ساخت آن گفتیم و تاثیراتی که بر جنگ جهانی دوم داشته است. به مصالح و مشخصات فنی آن هم اشاره کردیم. در ادامه به داستان‌هایی که در زمان ساخت آن اتفاق افتاده هم پرداختیم. اما مطالبی که توضیح دادیم در بهترین حالت شاید تنها یک درصد آن چیزی است که اتفاق افتاده. قطعات ساخت چنین پلی آن هم در میان کوهستان‌های مرتفع و صعب العبور البرز کاری بسیار دشوار است و فداکاری کارگران و متخصصان زیادی را طلب کرده است.