همدان ؛ پایتخت تاریخ و تمدن ایران

همدان، اولین پایتخت ایران‌زمین از دیرباز معرف تمدن و فرهنگ کهن ایران و ایرانی بوده است. موقعیت همدان از نظر طبیعت و اقلیم، که آن را برای کشاورزی و دام­­پروری مناسب کرده است، در طول زمان باعث شکل­ گرفتن و توسعۀ یک تمدن کهن در این منطقه شده است. وجود قابل توجهی از تپه های باستانی در نواحی مختلف همدان، می‌­تواند وجود این تمدن کهن را اثبات کند. نتایج مطالعات باستان­ شناسی و حفاری‌­های گیان تپۀ نهاوند، نشان می­‌دهـد که مردم این ناحیه حدود شش هزار سال پیش از تمدن نسبتاً پیشرفت‌ه­ای برخوردار بوده‌­اند. قدیمی­‌ترین کتیبۀ آشوریان، از همدان به نام اکباتان یاد کرده که به معنای شهر قوم باستانی “کاسیان”­ است و نشان از آن دارد که تمدن در مرکز این ناحیه به هزارۀ سوم قبل از میلاد باز می‌­‌گردد.

حفار‌ی‌­های باستان‌شناسی در “گودین تپه” و کوه­‌های روستای “سگاوی” در نزدیکی کنگاور و “نوشیجان” در ملایر، بخش­‌هایی از فرهـنگ و سبک زندگی قوم “ماد­” در آن زمان را نشان می­‌دهد که شامل اولین کتیبه­‌ها، سکه‌­های اولیه و اولین نمونه­‌های فرهنگ و معماری مذهبـی ایرانی است. به گـفتـه “هرودوت”، اولین مورخ یونانـی، قوم “ماد” ، در اواخر قرن هشتم قبل از میلاد، به فرمانروایی شخصی به نام “دیاکو” به یک سازمان‌دهی نظامی و سیاسی دست یافت و اولین دولت قدرتمند مادها را در فلات ایران تأسیس کـرد.

دیاکو شهر همدان را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد و به دستور او یک دژ نظامی بزرگ با هفت حصار که هر کدام یک رنگ مختلف داشت، ساخته شد. دو حصار مرکزی با کتیبه‌­های نقره و طلا پوشیده شده بود و قصرها و خزانه‌­ها در حصار مرکزی واقع بودند و مردم خانه‌های‌شان را در اطراف حصارهای دژ ساخته بودند.

علت نامگذاری همدان چیست؟

نام همدان برای اولین بار در سال 1100 هجری در کتیبۀ “تیگلت پیلسر اول” ، پادشاه آشوری دیده شد که از آن به عنوان اَمَدانه یا همَدانه یاد کرده بود ولی در کتیبه‌­های هخامنشی به نام “هگمتانه” و در کتاب هرودوت به نام اکباتان ذکر شده است.

نام اصلی شهر، هـنگ متانه یا هکـمتانه بوده که به معنای محل اجتماع مردم است و از نظر لغوی به کلمۀ اجتماع نزدیک است. نام همدان از ترکیب کلمات هخا زندی و سنای پالی که شاخه‌ای از زبان سانسکریت است به وجود آمده و سنای معادل پسوند مکانی “سِتان” در زبان فارسی به معنای مـحـل است، همچنین کلمه “اکمتا” به‌معنای شهر دوستی یا محل دوستی است، چرا که فرمانروایان ایران در آن زمان دوسـتان خود را در تابسـتان به شـهر همـدان دعـوت می­‌کردند. اعتمادالسلطنه بر این باور بود که نام شهر همدان بوده که “هـم” به معنای با هم و “دان” به‌معنای گنجایش و در نهایت همدان به‌معنای مجلس متحده است.

جاهای دیدنی همدان؛ کهن پایتخت ایران

همدان، این شهر کهن و پایتخت دیرینه تمدن ایرانی؛ دارای جذابیت‌ها و جاهای دیدنی زیادی است، با وجود تاریخ ارشمندی که این شهر دارد در ادامه به‌صورت مختصر به تعدادی از جاهای دیدنی همدان اشاره می‌کنیم.

• غار علیصدر؛ تنها غار تالابی 

قدمت غار علیصدر، به دوران دوم زمین‌شناسی بازمی‌گردد؛ این غار به‌عنوان تنها غار تالابی ایران، جزو معدود غارهای آبی قابل قایقرانی جهان است و طولانی‌ترین مسیر قایقرانی را دارد. قایقرانی در دالان‌های پرپیچ‌و‌خم و دهلیزهای متعدد غار علیصدر از جاذبه‌های گردشگری همدان محسوب می‌شود.

• آرامگاه بوعلی سینا؛ شیخ الرئیس 

آرامگاه شیخ‌الرئیس ابن سینا در مرکز شهر همدان در ضلع غربی خیابان بوعلی واقع شده است. بنای قبلی آرامگاه بوعلی سینا در زمان قاجاریه ساخته به دستور نگار، نوه فتحعلی شاه قاجار بنا شد. ساخت بنای کنونی نیز از سال ۱۳۲۲ آغاز شد. مهندس هوشنگ سیحون طرح این آرامگاه را از سبک معماری دوره و سده‌ای که بوعلی سینا در آن می‌زیسته و از بنای برج گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس اقتباس کرد.

• برج قربان همدان

برج قربان به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی همدان مدفن شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و جمعی از امرای سلجوقی است. برج قربان در محل زندها، بین چهار باغ شهید مدنی و خیابان طالقانی واقع شده است.

• گنبد علویان

گنبد علویان در چهار باغ علویان همدان قرار دارد. این بنا به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری و گچ‌بری بعد از اسلام در همدان معرفی شده و  در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

• مسجد جامع همدان؛ معماری قجری در هگمتانه

مسجد جامع همدان جزو بناهاى دوره‌ی قاجاریه است و در حكومت فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. این بنای ارزشنمد که در نزدیکى میدان مرکزى شهر و در قسمت غربى خیابان اکباتان، در محدوده‌ی راسته بازارهاى شهر واقع شده دارای سه ورودى زیبا و دل‌نشین است.

• آرامگاه باباطاهر عریان

آرامگاه بابا طاهر که قدمتی از دوران سلجوقیان دارد، به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی همدان بر فراز تپه‌ای در شمال باختری و در میدان باباطاهر واقع شده است. این آرامگاه  با گنبد فیروزه‌‌رنگ زیبایی که دارد، مدفن باباطاهر عریان شاعر بزرگ کشورمان است. این جاذبه‌ تاریخی و ادبی در کنار اهمیتی که برای مسافران و گردشگران دارد، برای بسیاری از شاعران و ادیبان نیز دارای جذابیت است. فضای سرسبز و عرفانی این آرامگاه بر جذابیت آن افزوده است.

• کتیبه‌های پادشاهان هخامنشی

یکی از مکان های دیدنی در همدان کتیبه های پادشاهان هخامنشی است. دو هزار و 500 سال­ پیش، سلسلۀ هخامنشیان، فرمانروایی بیش از نیمی از جهان را در دست داشت و “هگمتانه” یکی از دو پایتخت این امپراطوری جهانی بود. داریوش اول (522-486) قبل از میلاد، بعد از کتـیبۀ “بیستون” دومین کتیبۀ خود را برای نسل­‌های آینده در صخره‌­های الوند حک کرد. پس از آن، فرزند وی “خشایارشا (446-486) پیش از میلاد، همان کتیبه­‌ها را با تغییرات اندکی به نام خود ثبت کرد.

کتیبه­‌ها در سه ستون و بیست سطر به زبان‌­های “فارسی کهن” ، “ایلامی” و “بابلی” نوشته شده‌­اند. زبان فارسی کهن در سمت چپ هر دو کتیبه حک شده و 115 سانتی ­متر عرض آن است. زبان ایلامی در وسط کتیبه و زبان بابلی در ستون سـوم حک شده است. این اثر تاریخی زیبا به‌عنوان میزبان تاریخ‌دانان و باستان‌شناسان و دوستداران طبیعت، در پنج کیلومتری جنوب غربی شهر تاریخی همدان، در انتهای جادۀ زیبا و سرسبز عباس‌آباد و در کنار آبشار گنجنامه واقع شده است.

تاریخچه همدان

بسیاری از محققان باستان‌­شناسی معتقدند که تپه هگمتانه در همدان، باقی­ماندۀ همان دژ است. شهر همدان در طول صد و پنجاه سال حکومت مادها از نعمت‌­های زیادی برخوردار بود و پس از سقوط آن دولت برخلاف آن که مرکزیت خود را از دست داده بود، به‌عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان شناخته می‌­شد. وجود سنگ­ نوشتۀ گنجنامه ، که باقی‌ماندۀ ستون­‌های سنگی قصرهای هخامنشیان است و همچنین لیوان‌­ها و کتیبه‌­های نقره‌­ای و طلایی آن دوران که در همدان کشف شده­‌اند، اهمیت این شهر را در آن دوران نشان می‌­دهند.

330 سال قبل از میلاد، شهر همدان به‌دست اسکندر مقدونی تخریب شد ولی به‌خاطر موقعیت استراتژیکی که داشت، به مرکز فرماندهی نظامی تبدیل شد و در اواخر دورۀ سلوکیان، همدان به مرکز درگیری با اشکانیان تبدیل شد. در نهایت 155 سال قبل از میلاد، مهرداد اشکانی شهر را تصرف کرد.

یک مجسمه شیر سنگی و بقایای یک گورستان، جزء مکان‌های دیدنی شهر همدان به‌شمار می‌رود که متعلق به دوران اشکانیان و سلوکیان است. همچنین بقایای معبد “لائودیسه” در شهر نهاوند از آن دوران در همدان باقی مانده است. در یک کتاب تاریخی در مورد شهرها به زبان پهلوی که در زمان پادشاهی قباد یعنی پانصد سال قبل از میلاد نوشته شده است، تأسیس همدان به یزدگرد اول نسبت داده شده است که قوانین توسعۀ تمدن شهری منحصربه‌فردی را از آن زمان نشان می­‌دهد.

خشونت تاریخ در حق همدان

نیروهای اعراب در سال 26 هجری (645سال قبل از میلاد) وارد همدان شدند. از اواسط قرن سوم، شهر توسط “علویان” اداره شد و بنای ارزشمند ” گنبد علویان” یادگار آن دوران اسـت. در سال 319 هجری، “مرداویچ زیاری” بنیان­‌گذار سلسلۀ “آل بویه”، بسیاری از ساکنان این ناحیه را به قتل رساند و شیرسنگی معروف را از دروازه شهر به پایین انداخت. در سال 345 هجری، شهر به‌علت زلزله خسارات زیادی دید و اختلافات مذهبی در سال 351 هجری کشته­‌های زیادی داد.

در قرن چهارم و پنجم اختلافات شدیدی بین “آل حسنویه” و ” دیلمی‌ها ” و “آل کاکویـه” در همدان به­ وجود آمد. “باباطاهر عریان” عارف و شاعـر معروف، هم در این دوره در همدان زندگی می­‌کرد. از سال 387 تا 412 هجری ، شمس الدوله ابوطاهر شاه خسرو دیلمـی، در همدان فرمانروایی کرد و “ابن سینا” پزشک و دانشمند بزرگ ایرانی، وزیر وی بود.

در اواخر قرن پنجم، این شهر پایتخت پویان کوه ایران بود. در سال 420 هجری ، ترکمن­‌های غازی در همدان تاخت و تاز کردند و از اواسط قرن پنجم، سلجوقیان آن را به‌دست آوردند. در قرن ششم با سقوط امپراطوری آنان، همدان پایتخت عراقی‌­های سلجوقی شد. با حملۀ مغول‌­ها (621-618 هجری) بسیاری از شهرها و روستاهای ایران از جمله همدان تخریب شدند و بسیاری از مردم همدان در طول دفاع قهرمانانه در مقابل مهاجمان بی­‌رحم مغول کشته شدند. پس از مدت کوتاهی، یک شهرستان در حومۀ شمالی شهر قبلی به نام همدان جدید ساخته شد. در دورۀ ایلخانیان، شهر تقریباً اهمیت سابق خود را پیدا کرد و در زمان وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی (718هجری) شهر همدان مورد توجه ویژه قرار گرفت.

صفویان و زندیان در همدان

آثار ملی تاریخی و اسلامی مانند آرامگاه استر و مردخای همدان، آرامگاه باباطاهر، امامزاده اظهربن علی، امامزاده هود و آرامگاه حبقوق نبی در همدان واقع شده‌اند و متعلق به دوران ایلخانی است. در زمان صفویه نیز شهر یک توسعۀ مجدد یافت. ساخت کاروانسراها، مدارس و پل­‌ها در شهر همدان و قسمت‌­های دیگر استان همدان همچون تویسرکان، توجه ویژۀ صفـویان به توسعۀ شـهری را نشان می‌­دهد. در طول دوران زندیه نیز شهر همدان به دست حاکمان زندیه اداره می‌­شد.

اقامت در همدان با هومسا

قطعا در این مقاله به تمام جاهای دیدنی همدان اشاره نشد و ما صرفا به برخی از این جاهای دیدنی آن پرداخته‌ایم. اما حتی بازدید از همین تعداد جاذبه‌های گردشگری نیازمند زمان چند روزه و برنامه‌ریزی مناسب است. بر همین اساس اجاره ویلا و سوئیت در این شهر به یکی از نیازمندی‌های مهم شما در این سفر تبدیل خواهد شد؛ در همین مرحله است که هومسا در کنار شما خواهد بود و گزینه‌های مناسب مختلفی را برای اقامت در همدان به شما معرفی می‌کند. شما می‌توانید وارد سایت هومسا شوید و با  اجاره ویلا و سوئیت در همدان مقدمات سفر خود را حاضر کنید.

کلام آخر

همدان یا هگمتانه، پایتخت تمدن ایرانی پر است از جاهای دیدنی و جاذبه‌های گردشگری؛ از شیر سنگی تا برج قربان و غار علیصدر، همه و همه با گذر از پیچ‌های سخت تاریخی امروز به دست ما رسیده است و تاریخچه و حکایات زیبا و دل‌نشینی را برای ما روایت می‌کنند. قطعا سفر به همدان و بازدید از این جاذبه‌های ارزشمند ما را با قسمتی مهم از تاریخ و فرهنگ کهن خود آشنا خواهد کرد.