سنن و جشن‌های نوروز در کردستان

جشن‌های نوروز در کردستان با آیین‌ها و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شود که نشان از غنای فرهنگی و تاریخی این منطقه دارد. مردم کردستان، همانند دیگر اقوام ایرانی، نوروز را با شور و نشاط خاصی جشن می‌گیرند و آیین‌های سنتی خاصی را اجرا می‌کنند که ریشه در تاریخ و باورهای آن‌ها دارد. نوروز در میان کُردها از ارزش ویژه‌ای برخوردار است به طوری که هرساله در تمام نقاط کُردنشین کردستان ایران، کردستان سوریه، کردستان عراق و کردستان ترکیه برگزار می‌شود.

جشن نوروز در برخی از روستاهای کردستان در اوایل اسفندماه برگزار می‌شود و رفته رفته تا پایان این ماه روستاهای دیگری نیز به ویژه در منطقه هورامان این جشن را برپا می‌کنند، اما جشن اصلی نوروز همان غروب روز پایانی اسفندماه است که در همه مناطق کردستان برگزار می‌شود.

برافروختن آتش و هه‌لپرکی کُردی از آداب اصلی گرامیداشت جشن نوروز در منطقه کردستان محسوب می‌شود و مردم این منطقه با پوشیدن لباس‌های محلی رنگارنگ در این جشن حضور می‌یابند. در گذشته در میان کُردها رسم بوده که پوست برخی از حیوانات ذبح شده مانند گاو و گوسفند را می‌آوردند و در آن می‌دمیدند، سپس آویزان می‌کردند تا خشک شود و در واقع به شکل بادکنک امروزی درآید که اکثرا در قصابی‌ها آن را برای شب نوروز می‌فروختند.

مردم کردستان یک روز مانده به تحویل سال به سر مزار مردگان خود می‌رفتند و فاتحه‌ای نثار روح درگذشتگان می‌کردند. بردن عیدانه برای نوعروس‌ها و دختران نامزد کرده، پختن تخم مرغ و تزیین آن ها با پوست پیاز یا رنگ‌های رنگرزی، بردن لباس نو برای خانواده‌های عزادار، به دیدن بزرگان قوم رفتن، خوردن رشته پلو در روز عید از دیگر رسم‌های مردم کردستان در جشن نوروز بوده‌است. برپا کردن سفره هفت سین در گذشته‌های دور در منطقه کردستان مرسوم نبوده و از زمان صفویه به بعد در فرهنگ بومی کردستان رواج پیدا کرده ‌است.

۱. آماده‌سازی برای نوروز

چند روز پیش از نوروز، مردم کردستان با خانه‌تکانی و تهیه لباس‌های نو به استقبال این جشن می‌روند. زنان نان‌های محلی مانند «کلانه» و «نان ساجی» می‌پزند و مردان برای خرید وسایل ضروری و آماده‌سازی هیزم جهت روشن کردن آتش نوروزی اقدام می‌کنند.

۲. چهارشنبه‌سوری (چوار شمبو)

در سه‌شنبه‌شب آخر سال، کردها جشن چهارشنبه‌سوری را با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن برگزار می‌کنند. آن‌ها معتقدند که آتش نماد پاکی است و با پریدن از آن، بدی‌ها و ناراحتی‌های سال کهنه را پشت سر می‌گذارند. در برخی مناطق، جوانان با قاشق‌زنی به در خانه‌ها رفته و شیرینی و آجیل دریافت می‌کنند.

مراسم چهارشنبه‌سوری در استان کردستان علاوه بر برافروختن آتش و پریدن از روی آن، شامل رسم و رسومات دیگری نیز است. برافروختن آتش درون کوزه سفالی، خارج کردن عروسک بلاگردان از خانه، شکستن کوزه قدیمی آب، اسپند دود کردن، تخم‌مرغ شکستن، شال‌اندازی، فال‌گوش ایستادن و قاشق‌زنی کارهایی ست که در شب چهارشنبه‌سوری در مناطق کردنشین ایران صورت می‌گیرد. در فرهنگ چهارشنبه‌سوری کردی مقداری پیاز، چند جفت جوراب و چند ظرف شکسته نیز بیرون می‌ریزند. این کارها به منظور دور شدن از چشم بد از اعضای خانواده صورت می‌گیرد. فال کوزه، آش شب چهارشنبه‌سوری و از همه مهمتر هه‌ڵپه‌رکێ یا رقص محلی کردستان از دیگر آداب چهارشنبه‌سوری در مناطق کردنشین ایران و جزیی از فرهنگ بومی کردستان است.

۳. جشن و پایکوبی نوروز در کردستان

کردها معتقدند که پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک در نوروز اتفاق افتاده است و به همین دلیل است که جشن باستانی نوروز همانند سایر اقوام ایرانی، در نزد کردها از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و با آداب و مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود. نوروز در نزد کردها به مانند سایر مناطق ایران با خانه تکانی، کاشت سبزه، شادمانی، دید و بازدید و دیر سنن همراه است. کردها علاوه بر چهارشنبه‌سوری که به قله (کله) چوار شمبو معروف است، در شب نوروز نیز هیزم فراهم آورده و در مناطق مرتفع و گاه پشت بام‌ها آتش افروزی کرده و تا صبح آن را روشن نگه‌می‌دارند.

در روز اول فروردین، خانواده‌ها برای دید و بازدید به خانه بزرگان فامیل می‌روند و با شیرینی، نان محلی و چای از یکدیگر پذیرایی می‌کنند. اما باشکوه‌ترین بخش نوروز در کردستان، جشن‌های گروهی در طبیعت است. مردم لباس‌های رنگارنگ کردی به تن کرده و در میدان‌های عمومی، دشت‌ها و پارک‌ها گرد هم می‌آیند.

موسیقی سنتی و رقص کردی از اجزای جدایی‌ناپذیر این مراسم است. گروه‌های موسیقی محلی، دف و دوزله می‌نوازند و مردم با اجرای رقص‌های دسته‌جمعی مانند چپی و هه‌لپرکی، شادی خود را نشان می‌دهند. رقص کردی یا هه لپرکی به مجموعه‌ای از رقص‌ها گفته می‌شود که بخشی از آیین‌های نمایشی کردها به‌شمار می‌آید. اکثر رقص‌های کردی به صورت گروهی و به شکل حلقه‌ای ناکامل اجرا می‌شود که از رقصندگان زن و مرد تشکیل شده که پنجهٔ دست‌های خود را به هم گره زده‌اند و از چپ به راست در حال حرکت هستند. اولین نفر سمت راست گروه با دستمالی در دست وظیفهٔ هدایت و هماهنگ‌کردن حرکت بقیه رقصندگان را به عهده دارد و سرعت و ریتم و شور رقصندگان بستگی به هدایت او دارد. رقص‌های کردی از نظر مناسبت به سه دسته رقص شادی، رقص سوگواری و رقص جنگی تقسیم می‌شوند.

۴. آتش نوروزی

یکی از مهم‌ترین آیین‌های نوروزی در کردستان، روشن کردن آتش نوروزی در ارتفاعات و بلندی‌هاست. این رسم ریشه در تاریخ و اسطوره‌های ایرانی دارد و نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و امید به سالی پر از روشنایی و خوشبختی است.

جشن نوروزی روستای پالنگان با چرخاندن مشعل‌ها و حرکت به بالای صخره‌های پشت روستای پالنگان توسط جوانان برگزار می‌شود. در این جشن مردم روستا با حضور بر بام خانه‌ها و با نواختن موسیقی‌های کردی و پوشیدن لباس‌های شاد و رنگارنگ به استقبال نوروز می‌روند.

۵. غذاهای محلی نوروزی

در سفره نوروزی مردم کردستان، انواع غذاهای سنتی مانند «دوینه» (نوعی آش محلی)، «کلانه» (نان مخصوص با پیازچه)، و «برنج و گوشت» دیده می‌شود. همچنین، مردم در این ایام به پختن حلوا و شیرینی‌های خانگی می‌پردازند. تعدادی از غذاهای محلی کردستان شامل دوخوا (آش دوغ)، دوینه (ترخینه)، شله گنیه، شوروا، شل کینه، گرماو، رشته رون، یک آبه، پرشتین (آش کردی)، خورشت ریواس، شلغم باغی یا شلغم ترش، کلانه، بریان یا کباب کردی.

۶. مراسم «کوسه‌گردی» و «کوسه وەوی» 

در برخی روستاهای کردستان، آیینی به نام کوسه‌گردی برگزار می‌شود که در آن، جوانان با پوشیدن لباس‌های خاص و گریم‌های جالب، نمایش‌های طنز اجرا می‌کنند. این رسم نوعی نمایش شادی‌آور است که پیام‌آور سالی پر از برکت و خوشحالی برای مردم است.

دکتر «علی بلوکباشی»، پژوهشکر فرهنگ ایرانی در کتاب «نوروز، جشن نوزایی آفرینش» درباره کوسه‌گردی نوشته است: «در قدیم، مردم برای نشان دادن مرگ تمثیلی زمستان و آمدن فصل گرما و نوزایی بهار، در نوروز نمایشی خاص در شهر راه می‌انداختند که به «کوسه برنشین» یا «کوسه خرنشین» معروف بود. در این نمایش مردی زشت رویِ و  یک چشمِ کوسه ریش را بر روی خری می‌نشاندند و کلاغی سیاه به یک دستش و بادبزنی به دست دیگرش می‌دادند و او را در کوی و بازار می‌گرداندند. کوسه درحالی‌که پی‌درپی خود را باد می‌زد و شکلک درمی‌آورد، فریاد می‌کشید: «گرم است، گرم است!» مردم نیز گلوله‌های برف بر سر و کول او می‌پراکندند.

«کوسه وەوی» که نمایشی شبیه به نمایش «کوسه گردی» است ازچند دهه گذشته به این طرف در کردستان منسوخ شده‌ بود، اما خوشبختانه در یکی دوسال اخیرا با تلاش فعالان فرهنگی شاهد احیای این نمایش آیینی در این استان هستیم. «کوسه وەوی» در کردستان بعد از چله بزرگ زمستان برگزار می‌شد. هچنین گزارش‌هایی از برپایی آن در در نوروز و برخی جشن‌های عروسی و بیشتر برای شاد کردن مجلس به اجرا درمی‌آمد.

مراسم کوسه وەوی این‌گونه اجرا می‌شد که مثلاً در روستایی یکی از چوپان‌ها اعلام می‌کرد امروز عصر فلان چوپان برای اجرای «کوسه وه وی» می‌آید، اهالی هم اقلامی مانند بلغور، شلغم، ترخینه، قرمه، روغن و نفت را آماده می‌کردند تا به او بدهند. نکته جالب در مراسم کوسه وەوی شیوه لباس پوشیدن کوسه است. باید هیات و شمایل کوسه ترسناک می‌بود. کوسه تا آنجا که می‌توانست لباس به تن می‌کرد تا گنده و نامتناسب شود. شاخ بزی بر سر می‌گذاشت یا از جارو به عنوان شاخ استفاده می‌کرد. همچنین با پشم گوسفند و بز، ریش و سبیل درست می‌کرد. صورتش را با زغال و آرد سیاه‌ و سفید می‌کرد و چند شلوار کردی می‌پوشید. کوسه ساق‌پیچی دور پایش می‌پیچید و گونی پاره یا جوراب پشمی روی کفش‌هایش می‌پوشید تا آنها را بزرگ‌تر و درازتر جلوه دهد. همچنین چماقی در دست می‌گرفت. نقش زن کوسه یا عروس را هم یکی از چوپانان با پوشیدن لباس زنانه بازی می‌کرد. زن کوسه یک سوزن در دست داشت که برای شوخی و خنده گاهی آن را در بدن مردم فرو می‌کرد.

کوسه و گروهش که بچه‌ها دنبالش راه می‌افتادند به در خانه‌ها می‌رفت. چون شمایل کوسه ترسناک بود و امکان داشت بچه‌های کوچک داخل خانه بترسند، قبل از ورود کوسه یکی از اعضای گروه جلوتر راه می‌افتاد می‌رفت و آمدن کوسه را اعلام می‌کرد. کوسه وارد هر خانه‌ای می‌شد، اهالی خانه با او شوخی می‌کردند. لباسش را می‌کشیدند، سعی می‌کردند ریشش را بکشند و هلش  بدهند. برخی اوقات زن کوسه را می‌دزدیدند و پنهان می‌کردند. بعد به شوخی به کوسه می‌گفتند باید پول بدهی تا زنت را آزاد کنیم. کوسه هم لوده‌بازی درمی‌آورد. همچنین در برخی روستاها کوسه خود را به مردن می‌زد و تا چیزی نمی‌گرفت زنده نمی‌شد.

در گذشته معمولاً اجرای مراسم کوسه وه وی در برخی از روستاها تا ۱۰ روز طول می‌کشید.

۷. سیزده‌بدر در کردستان

در روز سیزدهم فروردین، مردم به طبیعت رفته و روز خود را در کنار رودخانه‌ها، کوه‌ها و دشت‌ها سپری می‌کنند. در این روز، سبزه‌ها را به آب می‌اندازند و با خواندن دعا، آرزوی سالی خوش می‌کنند. در این روز دشت‌ها، حاشیه رودخانه‌ها و دامنه كوه‌ها، مملو از جمعیتی می‌شود که تصمیم گرفته‌اند سیزده خود را بدر کنند. متداول‌ترین غذای كُردها در سیزده بدر دلمه است که خانم‌های كردستانی از چند روز قبل، مقدمات طبخ آن را فراهم می‌کنند. یکی از تفریحات خانم‌های کردستان، در روز سیزده بدر، جستجو برای یافتن گیاهان خودرو است که هم مصرف دارویی دارند و هم در طبخ غذاها بکار می‌روند. گیاهان محلی آب پز شده از پرطرفدارترین غذاهای مردم كردستان در فصل بهار است.

یکی از رسم‌های مردم کردستان در روز سیزده بدر، این است كه قبل از بازگشت به خانه اقدام به جمع كردن سیزده سنگریزه، خواندن دعای رفع نحسی و پرتاب سنگریزه‌ها به پشت سر خود است. آنها اعتقاد دارند که با پرتاب این سنگریزه‌ها به پشت سر و همزمان خواندن دعا، نحسی‌ها و مشكلات از زندگی‌شان رفع می‌شود. انجام بازی‌های قدیمی، خوردن تنقلات، دعا خواندن هنگام سبزه گره زدن و سپردن سبزه به آب از دیگر آداب روز سیزده بدر در کردستان است.

۸. کوزه‌شکنی کردستان

مردم کردستان مقداری خاکستر آتش به عنوان نماد بدبختی، مقداری نمک به عنوان نماد چشم بد و یک سکه به عنوان نماد فقر را در یک کوزه سفالی قرار می‌دهند. سپس هر یک از اعضای خانواده کوزه را سه بار دور سر خود می‌چرخاند تا بدشانسی را از بین ببرد. آخرین نفر آن را به پشت‌بام می‌برد و به کوچه می‌اندازد که انگار همه بدبختی و چشم بد و بیچارگی با آن از بین می‌رود. این رسم که بخشی از فرهنگ بومی کردستان است در چهارشنبه‌سوری، آخرین سه‌شنبه شب قبل از سال نو انجام می‌شود.

۹. قاشق‌زنی کردستان

در مراسم قاشق‌زنی، که بخشی از فرهنگ ایرانیان است، دخترها و پسرهای جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا کسی آن‌ها را نشناسد، سپس با یک قاشق و یک کاسه مسی به دست، درب خانه همسایگان می‌روند. صاحبخانه‌ها در کاسه‌های آن‌ها پول، شکلات، شیرینی و آجیل می‌ریزند.

آیین قاشق‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که روح اموات، در آخرین چهارشنبه سال، به میان زندگان بازگشته و به شکل افرادی که رویشان پوشیده‌است به خانه بازماندگان سر می‌زنند. به این ترتیب صاحبخانه‌ها با دادن هدیه، مطمئن می‌شوند که اگر روح عزیزانشان در میان جوانان درب خانه آنها است، به آنها غذا و محبت نثار کرده‌اند و نشان داده‌اند که به یاد آنها هستند. این رسم که شبیه به هالووین است در اکثر شهرهای کردستان از جمله سنندج و مریوان برگزار می‌شود.

۱۰. شال‌اندازی کردستان

در شال‌اندازی، مردم شال‌ها را گره می‌زنند تا شال بلند رنگارنگ درست کنند. سپس روی پشت بام خانه‌ها می‌روند تا شال بلندشان را به درب خانه‌ها بیندازند. صاحبخانه مقداری شکلات، آب‌نبات یا پول در شال می‌گذارد. پس از بیرون کشیدن شال از پشت بام، سال آینده را با آنچه در شال یافته می‌شود، تفسیر می‌کنند.

اگر در شال نان بیابند یعنی سالشان پربرکت خواهد بود. اگر شیرینی در آن باشد سالشان پر از شادی خواهد بود. اگر انار در آن بیابند به احتمال زیاد در آینده فرزندان زیادی خواهند داشت و گردو به این معنی است که عمر طولانی خواهند داشت. بادام و فندق به معنای استقامت و صبر در مواجهه با مشکلات است. کشمش به معنای سال پر برکت و سکه‌های نقره نشانه یک زندگی زناشویی شاد است. به نظر می‌رسد که شال‌اندزی یک راه غیرمستقیم برای فال‌گیری بوده‌ است که در آخرین سه‌شنبه قبل از سال نو ایرانی برگزار می‌شد. مردم قبل از شال‌اندازی در بام‌های خود آتش می‌افروزند.

۱۱. میر نوروزی (میر میرین) کردستان

یکی از رسم‌های کردها در عید نوروز، مراسم میر میرین یا میر نوروزی است که برنامه‌ای شاد و مفرح است. در این مراسم فردی عامی از میان مردم به پادشاهی انتخاب می‌شود و بر تخت می‌نشیند و یکسری افراد دیگر، کهن وزیر، وزیر دست راست، وزیر دست چپ، میرزا، دژخیمان و دلقک او را تشکیل می‌دهند. میرنوروزی احکام و فرمان‌های عجیب غریبی صادر می‌کند و هرکس اجرا نکند تنبیه می‌شود.

کهن وزیر کارش گره‌گشایی از دشواری‌های مردم است و وزیر دست راست و دست چپ فرمان‌های میر نوروزی را به مردم می‌رسانند. میرزا فرمان‌ها را می‌نویسد و دژخیمان جامه‌‌های سرخ می‌پوشند. دلقک لباسی از پوست گوسفند به تن می‌کند، زنگوله‌هایی به جامعه‌اش آویزان می‌سازد، گیوه‌ای به پا می‌کند و نمایش‌های خنده‌آوری در می‌آورد. از آنجا که مریوان به عنوان شهر خاستگاه گیوه انتخاب جهانی شده‌است، گیوه در فرهنگ بومی مردم کردستان جایگاه ویژه‌ای دارد.

۱۲. مراسم سمنو پزان کردستان

در کردستان همانند دیگر شهرهای ایران برای برگزاری عید نوروز مراسم سمنوپزان برگزار می‌شود. از نیمه اسفندماه زنان کورد، گندم و دانه کنجد را چند روز در آب خیسانده و در دیگ‌های بزرگی می‌پزند. آماده کردن سمنو معمولا در 15 روز انجام می‌گیرد. اهالی معتقدند که سمنو مهریه حضرت فاطمه است. این مراسم در قدیم، مراسمی زنانه بود. زنان دور سمنو جمع می‌شدند، هلهله می‌کردند و به رقص کردی می‌پرداختند. اما در حال حاضر این آیین بیشتر تبدیل به مراسم دعا و روضه شده‌است.

۱۳. فالگوش کردستان

در فال‌گوشی دختران جوان نیت می‌کنند و پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش می‌دهند. بعد از آن با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گیرند. در صورت شنیدن مطالب خوب، اعتقاد بر این است که آرزوهای آنها برآورده می‌شود. اگر چیزهای غم‌انگیزی بشنوند، ممکن است آرزوهایشان برآورده نشود. فالگوشی در چهارشنبه‌سوری، آخرین سه‌شنبه شب قبل از سال نو انجام می‌شود و جزو فرهنگ بومی مردم کردستان است.

سخن پایانی

نوروز در کردستان فراتر از یک جشن ملی است؛ این آیین فرصتی برای گردهمایی خانواده‌ها، یادآوری سنت‌های کهن و زنده نگه داشتن فرهنگ غنی کردی است. جشن‌های نوروزی در این منطقه، با موسیقی، رقص، غذاهای محلی و آداب خاص خود، یکی از زیباترین و پرشورترین نمونه‌های گرامیداشت بهار و نو شدن سال محسوب می‌شود.

اگر تا به حال تجربه‌ای از نوروز در کردستان داشته‌اید، خوشحال می‌شویم که نظرات و خاطراتتان را با ما به اشتراک بگذارید! 🌿