مراسم قالیشویان در مشهد اردهال کاشان

از گذشته‌های دور تا به امروز در جای جای ایران مراسم مختلفی با توجه به فرهنگ و پیشینه مردم آن سرزمین برگزار می‌شده است. مراسمی که برخی از آن‌ها دیگر نام و نشانی ندارند و از یادها رفته‌اند و برخی هم با وجود گذشت صدها و هزاران سال، هنوز پابرجا هستند. از جشن‌های شناخته شده مانند جشن شب یلدا و نوروز بگیرید تا مراسم کمتر شناخته‌شده‌ای مانند مراسم پیر شالیار و جشن چله تابستان که گذشته‌ها را به یاد ما می‌آورند و توانسته‌اند با تغییراتی در بین مردم ماندگار شوند. در این مطلب هم می‌خواهیم به سراغ یکی از این آیین‌های قدیمی برویم و با یکی از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی ایران، مراسم قالیشویی اردهال آشنا شویم.

آیینی که با ویژگی‌های خاص خود توانسته است در فهرست میراث جهانی یونسکو جای بگیرد و گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به سوی خود جذب کند. با معرفی این مراسم، همراه شوید.

با مراسم قالیشویی مشهد اردهال بیشتر آشنا شویم

مراسم قالیشویان یکی از مهم‌ترین مراسم آیینی و مذهبی است که در ایران برگزار می‌شود. مراسمی برای زنده نگه داشتن یاد امامزاده سلطان علی بن محمد باقر (ع) که هر ساله خیل عظیمی از جمعیت را به سوی شهر مشهد اردهال در نزدیکی کاشان می‌کشاند. آیینی کهن که نام آن از سال 2012 در فهرست آیین‌های ثبت جهانی یونسکو ثبت شده است و با نام‌های جمعه قالی یا قالی شورو هم شناخته می‌شود.

به دلیل مظلومیت امامزاده سلطان علی بن محمد باقر (ع) و شباهت شیوه شهادت او به امام حسین، مردم اعتقاد عجیبی به او دارند و ثواب شرکت در مراسم و زیارت مزار ایشان را با زیارت مرقد امام حسین (ع) یکی می‌دانند.

برخی از مورخان و محققان اعتقاد دارند قالیشویان آیینی برگرفته از باورهای مذهبی و ملی در کنار هم است. آن‌ها بر این باور هستند که شیوه اجرای این مراسم از مراسم سوگ سیاوش یا آیین ستایش تیشتر (ایزد باران) و طلب باران الهام گرفته است. حتی برخی احتمال می‌دهند محلی که مرقد حضرت سلطان علی قرار دارد، قبل‌تر یکی از نیایشگاه‌های باستانی تیشتر بوده است.

زمان و مکان برگزاری مراسم قالیشویان

مراسم قالی‌شویی اردهال تنها مراسم مذهبی ایران است که تاریخ برگزاری آن بر اساس سال شمسی مشخص شده است. به طور معمول دومین جمعه ماه مهر برای برگزاری مراسم قالیشویان انتخاب می‌شود اما با این همه انتخاب تاریخ نهایی بر عهده ستاد برگزاری مراسم سنتی-مذهبی قالیشویان است. معمولا این تاریخ بین نهم تا پانزدهم مهرماه می‌شود.

البته اگر تاریخ برگزاری مراسم با یک رویداد مهم سیاسی، مذهبی و تاریخی همزمان شود، مراسم به هفته قبل یا بعد منتقل می‌شود. مراسم در حدود سه روز طول می‌کشد، از چهارشنبه آغاز می‌شود و جمعه شب به پایان می‌رسد.

سلطان علی بن محمد باقر (ع) که بود؟ و چرا به شهادت رسید؟

سلطان علی بن محمد باقر (ع) فرزند بلافصل امام محمد باقر (ع) است و بین مردم با اسم سلطان علی شناخته می‌شود. مردم فین کاشان و چهل حصاران با فرستادن نامه‌ای به امام محمد باقر از او می‌خواهند راهنمایی برای آن‌ها بفرستد. امام محمد باقر هم فرزند خود را در سال 113 ه.ق به کاشان می‌فرستد تا مردم را ارشاد کند و راهنمای آن‌ها شود.

سلطان علی بن محمد باقر (ع) مسجد جامع فین کاشان را به عنوان پایگاه خود انتخاب می‌کند و در آنجا مردم را به حضور خود می پذیرد و آن‌ها را راهنمایی و موعظه می‌کند. ایشان در کاشان ساکن می‌شوند و تابستان‌ها برای فرار از گرما به اردهال و خاوه می‌روند.

چند سال از حضور سلطان علی در کاشان می‌گذرد و نفوذ ایشان بین مردم بیشتر و بیشتر می‌شود. نفوذ و محبوبتی که حاکمان را به وحشت می‌اندازد و باعث می‌شود برای قتل ایشان نقشه بکشند. حاکم کاشان نامه‌ای به والی قم می‌فرستد و درباره محبوبیت امامزاده به او خبر می‌دهد. والی قم هم دستور قتل سلطان علی بن محمد باقر را صادر می‌کند و سر ایشان را از حاکم کاشان می‌خواهند.

حاکم کاشان، زرین کفش، با حیله امامزاده را به روستای بارکسرف دعوت و در محلی به نام دربند ایشان را غافلگیر می‌کنند. خادمان سلطان علی از نیت پلید حاکم کاشان مطلع می‌شوند و مردم خاوه را از نقشه او خبردار می‌کنند. مردم خاوه، فین و چهل حصاران دسته جمعی برای نجات امامزاده حرکت می‌کنند اما نمی‌توانند خود را به موقع به ایشان برسانند.

سلطان علی بن محمد باقر در جنگی خونین به مانند امام حسین شهادت می‌رسند و سر خود را از دست می‌دهند. این واقعه در سال 116 ه. ق اتفاق می‌افتد و پایه‌گذار آیین قالیشویی اردهال می‌شود.

تاریخچه برگزاری مراسم قالیشویان اردهال

مردم فین پس از باخبر شدن از حیله‌ای که برای سلطان علی بن محمد باقر چیده شده بود، با بیل و چوب و چماق راهی اردهال می‌شوند تا شاید بتوانند ایشان را از این توطئه نجات دهند. متاسفانه مردم این دیار دیر به محل جنگ می‌رسند و بعد از دو روز درگیری با نیروهای حکومتی، می‌توانند به پیکر مطهر امامزاده دست پیدا کنند.

آن‌ها بدن مطهر ایشان را در قالی سجاده‌اش می‌پیچانند و روی دوش‌شان می‌گذارند و با ذکر حسین حسین تا کنار رود روستای باریکرسف می‌آورند. این رود امروزه به نام چشمه شازده حسین (ع) شناخته می‌شود.

همزمان با این اتفاق‌ها جنگ با سپاه حکومتی ادامه پیدا می‌کند. مردم در حال جنگ با نیروهای کفار، بدن امامزاده را در شستشو می‌دهند و با سختی بسیار، آن را به خاک می‌سپارند.

البته روایت دیگری هم از این واقعه وجود دارد که می‌گوید، مردم پس از دسترسی به بدن مطهر سلطان علی، آن را به بالای تپه‌ای در همان نزدیکی می‌برند و همان جا دفن می‌کنند. سپس قالی که غرق در خود امامزاده بوده را در نهر شستشو می‌دهند و آن را از خون پاک می‌کنند. البته در حین تمام این اتفاق‌ها مردم هنوز در حال جنگ با دشمن هستند که در نهایت اهالی خاوه هم به کمک آن‌ها می‌آیند و با همراهی ایشان، کار را تمام می‌کنند.

شباهت حادثه مشهد اردهال و کربلا

بین حادثه‌ای که برای امامزاده علی بن محمد باقر (ع) اتفاق افتاد و حادثه عاشورا شباهت‌های زیادی وجود دارد که این قضیه، ارج و قرب امامزاده را در بین اهالی اردهال و کاشان بیشتر کرده و باعث شده است احترام زیادی برای ایشان قائل شوند. این شباهت‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

در واقعه کربلا امام حسین در صحرای کربلا خیمه برپاکرد و سلطان بن علی در صحرای اردهال این کار را انجام داد.

شهادت امام حسین (ع) در ظهر روز جمعه دهم مهرماه اتفاق افتاد و شهادت حضرت سلطانعلی در ظهر جمعه دهم پاییز پیش آمد.

امام حسین پیش از شهادت اقامه نماز کرد و حضرت سلطان علی هم این کار را پیش از شهادت انجام داد.

سر امام حسین در واقعه کربلا از بدن مطهرشان جدا و برای یزید فرستاده شد و دقیقا همین اتفاق برای امامزاده اتفاق افتاد و سر مبارک‌شان به دارالسلطنه قزوین فرستاده شد.

کوفی‌ها برای خون‌خواهی امام جنگ به راه انداختند و قاتلان امام و عوامل آن‌ها را مجازات کردند، فینی‌ها و خاوه‌ای‌ها برای مجازات قاتلان امامزاده و عوامل آن‌ها به پا خواستند.

امام سجاد روی قبر امام حسین، نشانه گذاری کرد و عموزاده سلطان علی، غیاث الدین، روی قبر امامزاده نشانه گذاشت.

مردم قبیله بنی اسد روز سوم شهادت امام با بیل به کربلا می‌روند و مراسم سوگواری امام را انجام می‌دهند، طایفه فینی‌ها هم با چوب و چماق راهی اردهال می‌شوند، مراسم سوم امامزاده را در آنجا به اجرا در می‌آورند.

در مراسم قالیشویان مشهد اردهال چه کارهایی انجام می‌دهند؟

اجرای آیین قالیشویان مشهد اردهال، در سه بخش انجام می‌شود. پیش از مراسم که مردم برای اجرای این آیین خود را آماده می‌کنند، خود مراسم که آیین‌ها و خرده فرهنگ‌های خود را دارد و بعد از مراسم که بیشتر برای جاماندگان از مراسم اصلی اجرا می‌شود.

پیش از مراسم

کارهایی که پیش از اجرای مراسم قالیشویی برگزار می‌شود، شامل موارد زیر است:

بافتن قالی

هر سال برای اجرای مراسم یک قالی بافته می‌شود که در حین اجرای آیین مورد استفاده قرار می‌گیرد. هنرمندان منطقه از روی ارادتی که به اهل بیت (ع) و امامزاده دارند، از ماه‌ها قبل از شروع مراسم، شروع به بافت قالی بدون نقشه می‌کنند و آن را در اختیار مسئولان برگزار کننده می‌گذارند.

جمعه جار

کار بعدی که برای اجرای مراسم قالیشویان باید انجام داد، خبر کردن مردم از روز دقیق انجام این آیین است. این کار جمعه قبل از مراسم اصلی انجام می‌شود و به نام جمعه جار مشهور است. جمعه شب فردی خوش صدا که به نام جارچی شناخته می‌شود، در مسجد جامع فین اشعاری را در مدح اهل بیت پیامبر و لعن و نفرین دشمنان او می‌خواند و حاضران در خواندن این اشعار با او همراهی می‌کنند.

بعد از تمام شدن اشعار، جارچی مردم را برای شرکت در مراسم قالیشویان دعوت می‌کند. تعدادی جارچی دیگر هم در جاهای مختلف شهر کاشان و روستای خاوه، فریادزنان خبر رسیدن زمان برگزاری مراسم را به گوش اهالی می‌رسانند. مردم هم این خبر را در شهرهای دیگر پخش می‌کنند و اهالی شهرهای اطراف مانند قم، محلات، ساوه، نطنز، اصفهان، آشتیان، دلیجان و یزد هم از این موضوع خبردار می‌شوند.

آن‌هایی که علاقه دارند در این مراسم شرکت کنند و آن‌هایی هم که نذر دارند تا هر سال در این آیین حضور داشته باشند، کوله بار سفرشان برای رفتن به سوی مشهد اردهال را می‌بندند.

راه افتادن کاروان پیاده

پنج شنبه قبل از مراسم، افرادی که علاقه دارند در مراسم قالیشویان شرکت کنند، در مسجد جامع فین کاشان (سجده گاه امامزاده سلطان علی) حاضر می‌شوند و پای پیاده به سمت مشهد اردهال و مرقد امامزاده راه می‌افتند.

ختم قرآن

شب جمعه (شب روزی که قرار است مراسم اصلی اجرا شود)، قاریان قرآن و شرکت کنندگان در مراسم در صحن امامزاده جمع می‌شوند و در مراسم تلاوت قرآن حضور پیدا می‌کنند. آن‌ها سعی می‌کنند در این شب قرآن را ختم کنند تا با حال و هوای معنوی و روحانی بیشتری برای اجرای مراسم آماده شوند.

روز مراسم قالیشویان در مشهد اردهال

جمعه روز اصلی اجرای مراسم، مردم از صبح زود از خانه‌های خود بیرون می‌زنند و راهی امامزاده سلطان علی (ع) می‌شوند.

گردهمایی مردم فین

مردم در صبح روز مراسم، در صحن‌های مختلف بنای امامزاده و اطراف آن جمع می‌شوند. اهالی فین به سمت جوی آبی که در صحن شاهزاده حسین جاری است، می‌روند تا برای شروع آیین قالیشویان آماده شوند. پخش نذری‌ها هم از صبح زود شروع می‌شود و تا انتهای روز ادامه پیدا می‌کند.

مردم در این مراسم لباس مشکی به تن می‌کنند و چماق‌های چوبی خود را که برای این مراسم آماده کرده‌اند، به همراه می‌آورند. این چماق‌های چوبی به شیوه خاصی تراشیده و خراطی می‌شوند و نام امامزاده روی آن‌ها حک شده است. این چماق‌ها به عنوان نمادی از سلاح‌های جنگی قدیمی محسوب می‌شوند.

در آغاز مراسم از مردم فین کاشان مقداری اعانه جمع آوری می‌کنند و آن را به دست روحانی معتمد یا ریش سفید می‌سپارند. بعد با فریاد ذکر یا حسین راهی حرم امامزاده سلطان علی می‌شوند و چوب‌ها را در هوا می‌چرخانند. بعد وارد دروازه‌ای به نام گذرگاه می شوند، از صحن جنوبی امامزاده به نام صحن پایک عبور می‌کنند و خود را به صحن اصلی امامزاده یعنی صحن صفا ادامه می‌دهند. در این صحن نوحه‌خوانی و سینه‌زنی انجام می‌دهند.

بیرون آوردن قالی از امامزاده

مراسم با سخنرانی خطیب در صحن صفا ادامه پیدا می‌کند. پس از اینکه صحبت‌های او تمام شد، یکی از بزرگان فین کاشان اعانه جمع آوری شده را به عنوان هدیه به متولی یا سرپرست خادمان امامزاده می‌دهد و در ازای آن از آن‌ها می‌خواهد قالی مخصوص امامزاده را در اختیار آن‌ها قرار دهد.

خادمان (که از اهالی روستای خاوه انتخاب می شوند) این خواسته را اجابت می‌کنند. آن‌ها به داخل امامزاده می‌روند، یکی از قالی‌ها را گلاب باران می‌کنند و آن را به صورت لوله شده در می‌آورند. قالی را در پارچه‌ای سبز می‌پیچند، قالی که نمادی از جنازه مطهر سلطان علی است.

پس از تحویل گرفتن قالی توسط عزاداران، نوحه خوانده می‌شود و قالی در ایوان صفا در اختیار بزرگان و ریش سفیدان فین کاشان قرار می‌گیرد. زمانی که قالی به بزرگان تحویل داده می‌شود، شور و غوغایی در بین جوانان برپا می‌شود و آن‌ها برای گرفتن قالی هجوم می‌آورند. جوانان قالی را بر دوش می‌گیرند و مردمی که در صحن شاهزاده حسین جمع شده بودند هم به آن‌ها می‌پیوندند. قالی روی دوش جوانان به صحن صفا آورده می‌شود.

از آنجایی که در روایات مردم فین نخستین افرادی بوده‌اند که به پیکر امامزاده رسیدند و او را خاک سپرده‌اند، به همین دلیل تا اینجای مراسم تنها اهالی فین این اجازه را دارند که به قالی دست بزنند و باقی مردم فقط از دور می‌توانند تماشاگر مراسم باشند.

حمل قالی تا پای چشمه

در قدم بعدی اهالی فین در مسیری مشخص، قالی را به سمت چشمه‌ای که در 800 متری شرق امامزاده قرار دارد می‌برند. آب این چشمه از داخل صحن امامزاده عبور می‌کنند و از آنجایی که در نزدیکی بقعه شاهزاده حسین قرار گرفته است، به نام چشمه شاهزاده حسین شناخته می‌شود. شاهزاده حسین فزرند امام سجاد است.

قالی که به کنار نهر آورده شده است، در مراسمی نمادین شسته می‌شود. افرادی که قالی را حمل می‌کنند، با گام‌هایی تند یا دوان دوان با شور و هیاهو راهی چشمه می‌شوند. صحنه حرکت کردن‌شان باید به گونه‌ای باشد که گرد و خاک از زمین بلند شود، انگار که سپاهی در حال حمله است.

این نوع راه رفتن که از آن به نام قدم سعی یاد می‌کنند، نمادی از حرکت و تلاش هاجر برای رساندن حضرت اسماعیل به یک چشمه آب در صحرای مکه هم است.

جلوداران دسته

در جلوی دسته‌ها مردی سوار بر اسب به چشم می‌خورد که با یک جانماز ترمه روی شانه راستش، به پیش می‌رود. این مرد اهل چهل حصاران کاشان است و جانمازی که روی شانه دارد، تمثیلی از جانماز امامزاده سلطان علی محسوب می‌شود. گفته می‌شود این مردی در جلو دسته حرکت می‌کند، از نواده‌های جانمازدار امامزاده است.

پشت سر این مرد، دسته ای از اهالی روستای خاوه حرکت می‌کنند که علمی پوشیده از پارچه‌های سبز را با خود همراه می‌برند. گروه حاملان قالی هم پشت سر این گروه در حرکت هستند. به دنبال اینها هم گروهی با چوبدستی‌های بلندشان راه می‌افتند تا صحنه مبارزه با سپاه دشمن را بازسازی کنند.

همچنین در طول مسیر جوانان راه را برای عبور این دو گروه باز و در زمان رسیدن قالی به چشمه، فضا را برای زمین گذاشتن آن خالی می‌کنند. همچنین برای ذبح و قربانی دام‌ها هم پیش قدم می‌شوند.

تطهیر قالی

زمانی که قالی به چشمه می‌رسد، آن را روی زمین می‌گذراند. مردم چوب را به دست می‌گیرند، دور آب می‌ایستند و چوب را تکان می‌دهند و مراسم را پرشورتر می‌کنند. زمانی که شورشان کمی فرونشست، مراسم لعن خوانی را شروع می‌کنند و بر دشمنان لعن می‌فرستند. بعد از آن برای پاک کردن قالی و به نشانه غسل پیکر مطهر امامزاده، چوب‌دستی‌های خود را در آب می‌زنند. آن‌ها قطره‌های آب چوب را روی قالی می‌پاشند تا گوشه‌ای از آن را خیس کنند و به این شکل آداب مراسم را به جای بیاورند.

بازگشت به امامزاده و تحویل دادن قالی

پس از اینکه مراسم غسل و تطهیر انجام شد، دوباره قالی را بر دوش‌شان می‌گیرند و راهی صحن امامزاده می‌شوند. این بار اما مسیر متفاوتی را در پیش می‌گیرند و از آستانه شرقی امامزاده داخل آن می‌شوند. در راه عده‌ای از مرد در جلو گروه حمل‌کنندگان قالی، نوحه‌خوانی و عزاداری می‌کنند و تعدادی هم پشت سر قالی می‌دوند، چوب‌دستی‌های شان را تکان می‌دهند، فریاد و شعار سر می‌دهند تا مانع از دست زدن مردم به قالی شوند.

در نهایت گروه عزاداران به صحن شرقی یا صحن عامرین فینی (صحن فینی ها یا صحن سردار) می‌رسند. آن‌ها چوب به دست چند دور، در صحن می‌گردند و در نهایت قالی را به بالای صفه در ایوان بقعه می‌برند تا آن را به بزرگان فین و خاوه تحویل دهند.

بزرگان برای تحویل قالی پا پیش می‌گذراند اما افرادی که قالی را در دست دارند، از تحویل دادن آن خودداری می‌کنند. آن‌ها با تکان دادن چوب اجازه نمی‌دهند بزرگان بتوانند برای گرفتن قالی جلو بیایند اما بزرگان فین همراه با فریاد حسین حسین و الله اکبر الله اکبر جمعیت بالاخره قالی را تحویل می‌گیرند. آن‌ها این قالی را به بزرگان خاوه می‌دهند، قالی را به داخل امامزاده می‌برند و سرجایش می‌گذراند. این مراسم در ساعت 13:00 تمام می‌شود.

بعد از مراسم

بعد از تمام شدن مراسم، دسته‌ای از عزارادان دوباره به سمت چشمه راه می‌افتند تا چوب‌دستی‌های‌شان را در آب چشمه بشورند و به قولی گرد و غبار را از روی آن پاک کنند. برخی هم برای این کار از گلاب استفاده می‌کنند.

جمعه نشلجی‌ها

یک جمعه بعد از مراسم اصلی قالیشویان، مردم منطقه دوباره در امامزاده گرد هم می‌آیند و با برگزاری نوحه خوانی، شبیه خوانی و تعزیه، به عزاداری می‌پردازند.

اقامت در مشهد اردهال برای شرکت در مراسم قالیشویان

اگر دوست دارید در این مراسم شرکت داشته باشید و از نزدیک آن را ببینید و در شور و حال معنوی آن غرق شوید، توصیه می‌کنیم از چند روز قبل برای رزرو اقامتگاه در اینجا دست به کار شوید. بسیاری از افراد برای شرکت در این مراسم از سرتاسر ایران راهی مشهد اردهال می‌شوند و به همین دلیل معمولا کار اجاره اقامتگاه سخت می‌شود. بهتر هم است که حداقل روز پنج شنبه را در مشهد اردهال یا کاشان یا دیگر شهرهای اطراف اقامت کنید تا برای شرکت در مراسم روز جمعه آماده باشید.

برای اجاره ویلا و سوئیت در کاشان و یک اقامت راحت، هم می‌توانید روی سایت هومسا حساب باز کنید.