قره کلیسا؛ قدیمی‌ترین کلیسای جهان

اگر گذری بر تاریخ جهان بکنیم، انسان همیشه خواستار پذیرش موجودی قوی‌تر از خود بوده که معمولا در سختی‌ها به آن روی می‌آورده و همواره او را مورد ستایش قرار می‌داده. او جغرافیایی را پیدا می‌کرد و به ستایش خدای خود می‌پرداخت؛ خدایی که در دنیای ماوراء الطبیعه بود و شاید میان آسمان‌ها جا داشت. گاه بنایی می‌ساخت و قداست را به آن ارزانی می‌کرد؛ جایی شبیه به یک آتشکده، کنیسه، کلیسا یا مسجد. در دین مسیحیت کلیسا جایی است که انسان از زمان تولد تا مرگ با آن مأنوس می‌شود؛ از غسل تعمید تا مراسم خاکسپاری. شاید برایتان جالب باشد که بدانید قدیمی‌ترین کلیسا جهان در ایران قرار دارد؛ عبادتگاهی برای مسیحیان در کشوری که پیروان این دین در تمامی طول تاریخ از اقلیت آن بوده‌اند! با همین جمله و بدون هیچ آسمان و ریسمان بافتنی به سراغ قره کلیسا یا همان کلیسای تادئوس مقدس می‌رویم و در دل تاریخ، معماری و طبیعت زیبای منطقه غرق می‌شویم. با این مقاله از هومسا همراه شوید تا با هم به دیدار یکی از میراث جهانی یونسکو در ایران برویم.

قره کلیسا؛ سنت استفانوس و زور زور؛ مجموعه ‌آثار رهبانی ارامنه ایران

یک بنای تاریخی بنا بر قدمت، ارزش و هویتی که دارد در سطوح مختلف منطقه، ملی و بین المللی مطرح می‌شود که بسته به خود اثر و تلاش برای معرفی آن جایگاه واقعی خود را پیدا می‌کند. در مورد قره کلیسا یا همان کلیسای تادئوس مقدس این جایگاه در سطح بین المللی مطرح می‌شود و هر ساله گردشگران زیادی چه از داخل کشور و چه خارج برای بازدید این اثر مسافت زیادی را طی می‌کنند. این قصه در مورد دو کلیسای دیگر یعنی کلیسای سنت استفانوس یا استپانوس و کلیسای زور زور یا مریم مقدس به ترتیب در جلفا و ماکو نیز صدق می‌کند و این سه کلیسا با هم تحت عنوان مجموعه ‌آثار رهبانی ارامنه ایران به عنوان نهمین میراث فرهنگی یونسکو ایران  پس از دو سال تلاش در سال 1385 ثبت شدند. برای اینکه یک اثر تاریخی در این لیست قرار بگیرد یکی از شروط زیر را باید دارا باشد:

– اثر مورد نظر دستاورد هنری منحصر به فرد یا شاهکاری برآمده از نبوغ خلاقه بشر باشد.

– اثر مورد نظر گواهی بی‌همتا و یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.

– اثر مورد نظر نمونه‌ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری پراهمیت در تاریخ بشر باشد.

در این میان قره کلیسا به دلایل مختلفی که در ادامه به آن می‌پردازیم از محبوبیت بیشتری برخوردار است.

وجه تسمیه کلیسای تادئوس یا قره کلیسا

اینکه اسم قره کلیسا یا تادئوس از کجا آمده قصه و فراز ونشیب‌های زیادی دارد که شاید بهتر باشد کمی در دل تاریخ سفر کنیم. پس بیایید اول به این سوال پاسخ بدهیم که:

تادئوس مقدس کی بود؟

تادئوس یا تاتائوس یکی از حواریون مسیح بود که از او گاهی به نام برادر مسیح هم نام برده می‌شد. او سال 40 میلادی برای تبلیغ دین مسیحیت و به دعوت آبکار؛ پادشاه ارمنستان به این منطقه سفر کرد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید او را بنیانگذار کلیسای حواری ارمنی می‌دانستند. کلیسای ارمنی همانطور که از اسمش مشخص هست، فقط به ارمنی‌ها تعلق دارد و اعضای آن فقط افرادی را شامل می‌شود که ارمنی زاده شده باشند. به کلیسای ارمنی کلیسای گریگوری نیز می‌گویند که احتمالا در خیلی جاها نام آنها را شنیده‌اید. خوب برویم به ادامه قصه تادئوس برسیم. بعد از آبکار پادشاهی به نام سانادروک و دخترش ساندخت این دین را پذیرفتند اما پس از مدتی از دین روی گرداند و به مخالفت با تادئوس پرداخت. سال 66 میلادی تادئوس به همراه یارانش که اتفاقا دختر پادشاه ساندخت هم یکی از آنها بود، دستگیر شدند و پس از تحمل شکنجه‌های فراوان جان باختند. تادئوس را به خاک سپردند و بر سر مزار او نمازخانه‌ای ساختند که نهایتا در قرن هفتم میلادی به کلیسای بزرگی تبدیل شد.

البته همیشه در مورد تاریخ روایت‌های مختلفی وجود دارد که این قصه هم از این حکایت مستثنی نیست! بنابراین بیایید این روایت را هم بپذیریم که می‌گوید تاتائوس وقتی به ارمنستان آمد برای پیروانش و وجود مقری جهت دعوت خود، کلیسایی ساخت و پس از مرگش او را در همان محراب دفن کردند.

و اما وجه تسمیه:

خوب بدیهی است که با خواندن تاریخ متوجه می‌شویم که این کلیسا به نام یکی از مبلغان دین مسیحیت یعنی تادئوس نامگذاری شده است. ارمنی‌ها از این کلیسا با نام تاده مقدس نیز نام می‌برند. و حالا چرا قره کلیسا؟ قره در زبان تریک به معنای سیاه است که بیانگر سنگ‌های سیاه به کار رفته در ساختمان کلیسا است. از طرفی در زبان آذری که زبان پیش از ترکی بوده، قرا به معنای بزرگ است که آن وقت قره کلیسا می‌تواند به معنای کلیسایی بزرگ باشد.

سیاه سفید ترکیبی ساده از معماری قره کلیسا

معماری اصلی این کلیسا به صورت بازیلیک (نوعی خاص از معماری کلیسایی که شامل تالار‌های كشیده و مستطیلی هستند و در موقعیت شرقی غربی قرار می‌گیرند و معمولاً با چند ستون به یك یا سه ناو تقسیم می‌شوند.) ساخته شده که این بر خلاف معماری کلیساهای ارمنی که اکثرا به صورت مربع است، دیده می‌شود. بنای کلیسا از دو ساختمان سیاه و سفید مجاور هم تشکیل شده که در کل یک ساختمان واحد و عظیم با دو گنبد رک به ار تفاع 18 و 24 متر دیده می‌شود. قسمت شرقی آن که به رنگ سیاه دیده می‌شود، از قدمت بیشتری برخوردار است و شامل محراب، اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک می‌شود. محوطه قره کلیسا حدود 6200 متر مربع را به خود اختصاص می‌دهد که توسط دیوارهای بلند و برج بارو محصور شده و استحکام آن را تضمین می‌کند. کلیسا تادئوس از فضاهای مختلفی تشکیل شده که شامل دو حیاط شرقی – غربی و 47 اتاق مختلف مختص راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه می‌شود. در بخش‌های دیگر نیز فضاهای مختلفی برای نگهداری مواد غذایی، پخت و پز و پذیرایی در آن دوران وجود دارد.

از داستان‌های مسیح تا شاهنامه در تزئینات قره کلیسا

یکی از جذابیت‌های معماری این کلیسا نقش و نگارهای دیوارهاست که شامل طرح گل و بوته، تصاوير انسانی، شکل حيوانات و وقایع داستانی می‌شود. این نقش برجسته‌ها را می‌توان از ظریف‌ترین نمونه‌های هنر تجسمی تاریخ دانست که به دست هنرمندان خوش ذوق خلق شده است. بخش سیاه تزئینات کمتری دارد و زمانیکه اسقف زاکاریا مسئول بازسازی کلیسا می‌شود، با تعدادی سنگ سفید تزئیناتی هندسی بر گنبد کلیسای قدیمی ایجاد می‌کند. تعدادی از این نقش‌ها به صورت سمبولیک طراحی شده که دانستن آنها به شناخت تاریخ هنر کمک شایانی می‌کند. آن بخش از تزئینات زیبا مربوط به ساختمان سفید است که به دلیل جنس آهکی سنگ‌ها دست هنرمندان را باز می‌گذاشته تا تزئیناتی از قبیل آنچه که در بالا اشاره کردیم ایجاد نمایند. بخشی از تزئینات جذاب بخش نو یا همان ساختمان سفید داستان‌هایی از شاهنامه و چهره‌های حواریون و حتی حضرت مسیح و مریم را به نمایش می‌کشد. همچنین وجود کتیبه‌هایی به خط ارمنی به صورت حکاکی شده در بخش‌های داخلی و خارجی بنا وجود دارد که بیانگر تعمیرات و یادگاری مربوط به بازدیدکنندگان گذشته دور است. برج ناقوس قره کلیسا به زیباترین شکل تزئین شده که متاسفانه از زمان قاجار بازسازی آن به صورت نیمه تمام باقی مانده است.

آیین زیارت کلیسای تادئوس

مرداد ماه هر سال مسیحیان زیادی از گوشه کنار ایران و جهان به ویژه ارمنستان به مناسبت شهادت تادئوس در قره کلیسا گرد هم می‌آیند و مراسمی زیارتی در طی سه روزه برگزار می‌کنند. زوار در دو روز مراسم  به رویدادهای فرهنگی از جمله مراسم غسل تعمید نوزادان و کودکان، مراسم عروسی، نذر شمع و غیره در کلیسا می‌پردازند و در روز سوم با نواختن ناقوس و فعالیت‌های اسقف خلیفه‌گری شمال غرب ایران مراسم اصلی برگزار می‌شود. 67 سال متوالی است که این مراسم به صورت خود جوش توسط ارامنه شمال ایران برگزار می‌شود و سال گذشته در 27 آذر با موافقت تمامی داوران کمیته در فهرست میراث جهانی قرار گرفت و به عنوان شانزدهمین میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسید.

آدرس و مسیر دسترسی به قره کلیسا

برای رسیدن به قره کلیسا باید به استان آذربایجان غربی بروید که می‌توانید به صورت زمینی یا هوایی خودتان را به ماکو برسانید و از آنجا مسیر فرعی شوط به سمت قره کلیسا را که حدود 64 کیلومتر است را در پیش بگیرید. البته یک مسیر فرعی دیگری نیز وجود دارد که به دلیل خاکی بودن جاده توصیه نمی‌شود. در واقع این کلیسا حد فاصل سه شهر قره ضیاالدین، ماکو و چالدران قرار گرفته که مسیر ماکو به قره کلیسا جاده بکر و البته پر و پیچ و خمی پیش روی شما قرار می‌دهد. از چالدران تا قره کلیسا نیز حدود 20 کیلومتر فاصله است که پیشنهاد می‌کنیم اگر از این کلیسا بازدید کردید سری به جاهای دیدنی چالدران نیز بزنید.

کجا اقامت کنیم؟

یک برنامه سفر حرفه‌ای نیاز به پیدا کردن جایی برای اقامت شما در طول سفر دارد که علاوه بر احساس راحتی و امنیت به لحاظ هزینه متناسب با بودجه شما باشد. برای اجاره اقامتگاه در ماکو، کافیست این منطقه را در هومسا جستجو کنید تا لیستی از خانه‌، سوئیت و اقامتگاه بوم‌گردی در این منطقه برای شما ظاهر شود. تیم پشتیبانی به شما کمک می‌کند بهترین انتخاب را داشته باشید اما در هر مرحله از رزرو نیز می‌توانید با میزبان خودتان وارد مذاکره شوید.