دژ محمد علی خان بختیاری خوزستان؛
یادگاری از تاریخ در دل طبیعت
دژ محمد علی خان یکی از جاذبه‌های تاریخی کمتر شناخته‌شده در استان خوزستان است که با معماری مستحکم و موقعیت استراتژیک خود، علاقه‌مندان به تاریخ و طبیعت‌گردی را به خود جذب میکند. این دژ که در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد، روزگاری به‌عنوان قلعه‌ای دفاعی مورد استفاده بوده و اکنون یکی از مقاصد گردشگری جذاب استان به شمار می‌رود.
دژ محمد علی خان یا دژ سردشت، قلعه‌ای تاریخی و طبیعی است که در شهرستان دزفول، بخش سردشت استان خوزستان واقع شده است. این دژ در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال شهر سردشت و ۶۵ کیلومتری شمال شرقی شهر دزفول، در رشته کوه زاگرس و به موازات کوه هفت تنان قرار دارد.
تاریخچه دژ محمد علی خان
دژ محمدعلی‌خان به دوره قاجاریه نسبت داده می‌شود و نام آن برگرفته از یکی از حاکمان محلی آن دوران است. این دژ به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در گذشته به‌عنوان پایگاهی نظامی و پناهگاهی برای ساکنان منطقه مورد استفاده قرار می‌گرفت. مصالح اصلی به‌کاررفته در این بنا شامل سنگ، ملات گچ و ساروج است که باعث شده است تا امروز نیز بخش‌هایی از آن پابرجا باقی بماند.
این دژ در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی توسط محمدعلی خان چهارلنگ بختیاری ساخته شد. محمدعلی خان از خوانین بختیاری بود که در زمان حکومت قاجار علیه ظلم و ستم حاکمان وقت قیام کرد. این دژ به عنوان مقر و پایگاه مبارزات او و یارانش مورد استفاده قرار می‌گرفت.
محمد علی خان اول، معروف به محمود صالح چهارلنگ بختیاری، یکی از سرداران ایل بختیاری در دوره حکومت قاجار بود. در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی، قلعه معروف به نام این سردار بختیاری، مقر مربوط به مبارزات علیمردانخان بختیاری (پدربزرگ شیر علیمردانخان بختیاری و محمدعلی خان دوم) علیه ظلم‌های خانلرمیرزا احتشام الدوله، حاکم لرستان و خوزستان، و پسرش ابراهیم میرزا در حکومت قاجار بود. دژ محمدعلی خان (ممصالح چهارلنگ) که در شهرستان دزفول بخش سردشت خوزستان قرار دارد، به نام او نیز نامگذاری شده است. این دژ با ارتفاع ۱۵۵۰ متر، در کوه‌های زاگرس قرار دارد و هر سال در فصل زمستان و بهار، گردشگرانی را به خود جذب می کند.
در مورد نام این دژ گفته شده در زمان رضا شاه که برنامه سرکوبی خان‌ها وجود داشت، محمد علی خان دوم به این دژ طبیعی که هیچ راه نفوذی نداشت پناه برد و به همین دلیل به این نام مشهور شده است. در واقع با روی کار آمدن رضا شاه و به منظور ایجاد یک سیستم حکومتی واحد و تحکیم قدرت خود، رضاشاه شروع به سرکوب ساختار ایلیاتی در سراسر ایران نمود. لذا ایلات عشایر بختیاری که با سیستم ایلیاتی اداره میشدن، تحت فشار قرار گرفتن و به دنبال آن بعضی از سران ایلات بختیاری شروع به مبارزه با رضا شاه نمودند.
رضا شاه نیز برای سرکوب کردن این گروه شورشی، نیروهای خود را به این منطقه فرستاد. علی‌مردان خان و یاران وی، پس از یک سال نزاع و جنگ پارتیزانی با وساطت برخی از خان‌ها تسلیم شدند و به تهران رفتند. وی پس از مدتی در تهران دستگیر و به زندان قصر برده شد و در نهایت در یکی از روزهای اسفندماه ۱۳۱۳، اعدام شد.
طبق گفته راهنمایان محلی این منطقه، دیواره‌های بسیار بلند این کوه و دسترسی سخت به قله آن منجر به خلق یک دژ طبیعی شده‌اند که در گذشته از آن به‌عنوان یک پناهگاه یا بنای نظامی استفاده می‌شده است. آن‌ها همچنین می‌گویند که بنایی قلعه‌مانند در گذشته بر فراز آن وجود داشته است.
معماری و ویژگی‌های دژ
دژ محمد علی خان به طور کامل از سنگ ساخته شده و دارای معماری منحصر به فردی است. این دژ در ارتفاع ۱۵۵۰ متری از سطح دریا قرار دارد و به دلیل موقعیت مکانی خود، از نظر نظامی و دفاعی بسیار مهم بوده است.
- موقعیت استراتژیک: این دژ بر روی تپه‌ای مرتفع بنا شده که دید گسترده‌ای به اطراف دارد و در گذشته امکان دفاع مؤثر را برای ساکنان فراهم می‌کرد.
- مصالح محلی: ساختار دژ از سنگ و ساروج است که باعث دوام بالای آن در برابر شرایط محیطی شده است.
- برج‌های دیده‌بانی: وجود برج‌هایی در گوشه‌های دژ نشان از اهمیت دیده‌بانی و کنترل رفت‌وآمدها در گذشته دارد.
نحوه دسترسی به دژ محمد علی خان
برای دسترسی به دژ محمد علی خان، ابتدا باید به شهر دزفول سفر کنید. از دزفول به سمت بخش سردشت حرکت کنید. پس از طی مسافتی حدود ۶۵ کیلومتر به روستای سردشت می‌رسید. از این روستا تا دژ محمد علی خان حدود ۲۵ کیلومتر راه است. این مسیر را می‌توانید با خودرو ترجیحا آفرود طی کنید. مسیر منتهی به دژ بخشی از آن نیاز به پیاده‌روی دارد، بنابراین توصیه می‌شود کفش مناسب کوهنوردی همراه داشته باشید.
📍 برای رسیدن به این دژ، می‌توانید از لینک لوکیشن دژ محمد علی خان استفاده کنید:
بهترین زمان بازدید
فصل پاییز و زمستان بهترین زمان برای بازدید از این منطقه است، زیرا هوای خنک و مطبوعی دارد. در تابستان، به دلیل گرمای زیاد، سفر به این منطقه توصیه نمی‌شود.
جاذبه‌های گردشگری اطراف دژ محمدعلی‌خان
دژ محمد علی خان علاوه بر ارزش تاریخی، دارای جاذبه‌های گردشگری بسیاری نیز است. این دژ در منطقه‌ای کوهستانی و خوش آب و هوا قرار دارد و مناظر طبیعی بسیار زیبایی را در خود جای داده است. همچنین، وجود چشمه‌ها و آبشارهای متعدد در اطراف دژ، بر جذابیت آن افزوده است. برای بازدید از دژ محمد علی خان، حتماً تجهیزات لازم مانند کفش مناسب، لباس گرم و آب آشامیدنی به همراه داشته باشید. در فصل‌های سرد سال، به دلیل بارش برف و یخ‌بندان، سفر به این منطقه ممکن است با مشکلاتی مواجه شود.
دره کول خرسون
کول خرسان نام یکی از شگفت‌انگیزترین جاذبه‌های طبیعی خوزستان که با صخره‌های بلند و مسیرهای باریک، مقصدی عالی برای ماجراجویان است. این دره بخشی از رشته کوه های زاگرس به حساب می آید و آب و هوایی متفاوت را در منطقه ای گرم ایجاد کرده است.دره کول خرسان یا دره ارواح این دره در ۳۵ کیلومتری شمال دزفول در مسیر شهیون و در همسایگی روستای پاقلعه و بیشه‌بزان قرار دارد. درهٔ کول خرسان (کول خرسون) مسیر باریکی از میان دیواره‌های طبیعی بلند است چشمه‌های فراوانی از آن جا عبور میکند این مسیر پوشیده از نیزار و درختان بید است.
در ابتدای دره نخلستان کوچکی وجود دارد ولی به سمت انتهای دره درخت‌های از قبیل سدر و کُنار یافت می‌شود لازم است ذکر شود هرچه به مرکز دره نزدیک می‌شود گیاهان داروئی پرسیاوشان نیز یافت می‌شود. این دره مملو از باریک‌های ابی است که از دیواره‌های جریان دارند و حتی در سال‌های پر بارندگی این اب باریک‌ها به آبشار تبدیل می‌شوند و به دلیلی نزدیکی به کوهای زاگرس و نتابیدن نور خورشید و عبور اب از مرکز دره در گرم‌ترین فصل سال منطقه خوزستان حتی گاهی در این دره دما به زیر ۲۰ می‌رسد.
آسیاب‌های آبی دزفول
این آسیاب‌ها که در کنار رود دز ساخته شده‌اند، یادگاری از معماری و تکنولوژی قدیمی منطقه هستند و جذابیت تاریخی خاصی دارند.آسیاب های آبی دزفول، برخی از جاذبه های گردشگری این شهر هستند که قدمت آن‌ها به اندازه خود شهر است. گفته می شود که این آسیاب های آبی حدود ۱۵۰۰ سال پیش در دوره ساسانیان، یعنی تقریباً هم زمان با دوره ساخت شهر دزفول، ساخته شده است. با وجود این که تمامی بخش‌های این آسیاب های آبی که امروزه مشاهده می‌شوند متعلق به آن دوره نیستند، باز هم نمی‌توان باستانی بودن آن‌ها را انکار کرد.
روستای لیوس
روستایی تاریخی با خانه‌های سنگی و طبیعتی چشم‌نواز که قدمت آن به دوران کهن می‌رسد. روستاى لیوس در ۷۳ کیلومترى شمال شهرستان دزفول در بخش سردشت واقع شده است. على رغم گذشت سالیان زیاد از عمر این روستاى تاریخى، در بافت کهن آن، هنوز نحوه معیشت، فرهنگ و سنن، گویش، آداب و رسوم و برپایى مراسم مختلف به شیوه کاملاً سنتى است.
جمع‌بندی
دژ محمدعلی‌خان یکی از بناهای تاریخی ارزشمند استان خوزستان است که در کنار جاذبه‌های طبیعی اطراف خود، مقصدی عالی برای علاقه‌مندان به تاریخ، طبیعت‌گردی و ماجراجویی محسوب می‌شود. اگر به دنبال سفری متفاوت در دل تاریخ و طبیعت خوزستان هستید، بازدید از این دژ را در برنامه خود قرار دهید.
امیدواریم از بازدید دژ محمد علی خان لذت ببرید و با تاریخ و طبیعت زیبای این منطقه آشنا شوید.
