خاک جزیره هرمز: گنجینه رنگارنگ طبیعت

جزیره هرمز، این نگین رنگارنگ خلیج فارس، نه تنها به دلیل طبیعت بکر و مناظر خیره کننده اش معروف است، بلکه خاک آن نیز یکی از شگفتیهای منحصربه فرد جهان به شمار میرود. این جزیره کوچک که در نزدیکی بندرعباس قرار دارد، به دلیل تنوع بالای خاکهای رنگی خود، به «بهشت زمین شناسان» مشهور شده است. در این مقاله، به بررسی ویژگیهای خارق العاده خاک هرمز می پردازیم.

هُرمُز جزیره‌ای ایرانی در خلیج فارس و در ۸ کیلومتری بندرعباس است. این جزیره بیضی‌شکل با مساحتی بالغ بر ۴۲ کیلومتر مربع در مجاورت تنگه هرمز قرار گرفته و از مقصدهای گردشگری جنوب ایران است. شهر هرمز که در شمال جزیره قرار گرفته، تنها نقطه جمعیتی جزیره است و طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیتی برابر با ۵٬۸۹۱ تن داشت.

هرمز را به علت موقعیت جغرافیایی آن و مجاورت با تنگه هرمز، کلید خلیج فارس می‌دانند. همین موقعیت است که آن را در طول تاریخ، از نظر راهبردی و بازرگانی از اهمیت خاصی برخوردار ساخته است. هرمز به مدت بیش از یک سده در اشغال پرتغالی‌ها بود که سرانجام در سال ۱۶۲۲ میلادی در دوره شاه عباس بازپس گرفته شد.

جزیره هرمز کجاست؟

هرمز یک جزیره بیضی شکل است که در استان هرمزگان، در ۱۶ کیلومتری جنوب شرقی بندرعباس و در میان آب‌های خلیج فارس قرار دارد. دسترسی به جزیره هرمز از اسکله بندرعباس با قایق موتوری امکان‌پذیر است. حدود ۳۰ دقیقه زمان می‌برد تا با قایق به جزیره برسید. از صبح تا ساعت ۴ بعد از ظهر قایق‌ها هر ۱۵ دقیقه یک بار به سمت جزیره حرکت می‌کنند.

خاک سرخ هرمز

جزیره هرمز گنجینه ای از خاکهای رنگی است که گویی نقاش چیره دستی آنها را بر پهنه این جزیره پاشیده است. از قرمز روشن و نارنجی سوخته تا زرد طلایی، سفید یخی و حتی خاکهای بنفش و آبی، همه و همه در این جزیره یافت می شوند. معروفترین خاک این جزیره، خاک سرخ هرمز است که به دلیل وجود اکسید آهن، رنگ قرمز عمیقی دارد و حتی در صنایع غذایی و هنری نیز کاربرد پیدا کرده است. رنگ قرمز خیره‌کننده خاک جزیره هرمز ناشی از وجود مقادیر فراوان اکسید آهن است که طی فرآیند فرسایش سنگ‌های غنی از آهن در این منطقه تشکیل می‌شود.

دلایل اصلی سرخی خاک هرمز:

• سنگ‌های سرشار از آهن: این جزیره مملو از معادن غنی سنگ‌های آهندار مانند هماتیت، مگنتیت و اولیژیست است. فرسایش این سنگ‌ها، ذرات اکسید آهن را آزاد می‌کند که به خاک رنگ قرمز متمایزی می‌بخشد.
• تاریخچه آتشفشانی: فعالیت‌های آتشفشانی گذشته در هرمز نقش مهمی در آزادسازی حجم بالایی از اکسید آهن داشته و بر غنای رنگ خاک افزوده است.
• آب‌وهوای خشک: گرمای شدید و کم‌بارانی این منطقه، فرآیند اکسیداسیون آهن و تجزیه سنگ‌ها را تسریع می‌کند.

خاک هرمز علاوه بر آهن، حاوی مقادیری مس، منگنز و گوگرد است که در تشدید رنگ سرخ آن نقش دارند. این خاک نه‌تنها چشم‌اندازی منحصربه‌فرد خلق می‌کند، بلکه در طب سنتی نیز کاربرد دارد. از خواص درمانی آن می‌توان به درمان کم‌خونی، مشکلات گوارشی و برخی بیماری‌های پوستی اشاره کرد.

انواع خاک جزیره هرمز

دلیل اصلی این تنوع رنگی، وجود کانیها و مواد معدنی مختلف در ساختار زمین شناسی جزیره است. فعالیتهای آتشفشانی در گذشته و ترکیب مواد معدنی مانند هماتیت (قرمز)، گوگرد (زرد)، اکسید آهن (نارنجی و قرمز)، و سایر ترکیبات شیمیایی، باعث ایجاد این طیف رنگی خیره کننده شده است.

یکی از جنبه های منحصربفرد جزیره هرمز، وجود خاک سرخ دارای هماتیت است. سنگ «هماتیت» که در فارسی به آن «شادنه» می‌گویند و در اروپا و برخی کشورهای آمریکای لاتین دیده می‌شود. اما در آسیا تنها دره رنگین‌کمان جزیره هرمز چنین سنگی دارد. جالب است بدانیم که این سنگ فلزی همان است که می‌گویند رنگ سرخ سیاره‌ی مریخ را پدید آورده است.

جزیره هرمز با خاکهای رنگارنگش، مانند یک پالت نقاشی طبیعی است که هر گوشه آن رازی از زمین شناسی را فاش میکند. در ادامه، به معرفی انواع خاکهای رنگی این جزیره میپردازیم و ویژگیهای منحصربه فرد هرکدام را بررسی میکنیم.

۱. خاک سرخ (طلای سرخ هرمز)

• رنگ: قرمز تیره تا نارنجی مایل به قهوهای
• ترکیب اصلی: اکسید آهن (هماتیت)
• کاربردها:
  • ماده اصلی نان خوراکی هرمز (نان خاکی)
  • استفاده در صنایع دستی، نقاشیهای خاکی و رنگرزی
  • صادرات به عنوان ماده معدنی با ارزش

خاک سرخ هرمز معروفترین خاک این جزیره است و حتی نام هرمز (Hormuz) از واژه «اورمزد» گرفته شده که به معنای «خاک سرخ» است.

۲. خاک زرد (گوگردی)

• رنگ: زرد طلایی تا لیمویی
• ترکیب اصلی: گوگرد و ترکیبات سولفوری
• کاربردها:
  • استفاده در صنایع شیمیایی و دارویی
  • کاربرد محدود در رنگسازی
  • جاذبه گردشگری به دلیل رنگ درخشان

این خاک معمولاً در مناطق آتشفشانی جزیره یافت میشود و بوی مخصوص گوگرد در برخی نقاط آن استشمام میشود.

۳. خاک سفید (نمک و کائولین)

• رنگ: سفید مایل به شیری یا نقره ای
• ترکیب اصلی: کائولین، نمک و سیلیس
• کاربردها:
  • ساخت سفال و سرامیک
  • استفاده در ماسکهای زیبایی طبیعی
  • کاربرد در صنایع غذایی به عنوان نمک طبیعی

این خاک نرم و پودری، در کنار سواحل و برخی تپههای مرکزی جزیره دیده میشود.

۴. خاک بنفش (ارغوانی)

• رنگ: بنفش مایل به ارغوانی یا صورتی
• ترکیب اصلی: ترکیبات منگنز و آهن
• کاربردها:
  • تزیینات هنری و صنایع دستی
  • استفاده در نقاشیهای طبیعی

این خاک کمیابتر از دیگر انواع است و بیشتر در مناطق مرتفع جزیره پیدا میشود.

۵. خاک آبی-خاکستری (رسوبات دریایی)

• رنگ: آبی کمرنگ، خاکستری یا سبز مایل به آبی
• ترکیب اصلی: رسوبات دریایی و خاکهای رسی
• کاربردها:
  • ساخت مصالح ساختمانی سنتی
  • استفاده در مجسمهسازی

این نوع خاک بیشتر در نزدیکی سواحل و مناطق کم ارتفاع دیده میشود.

۶. خاک نقره ای (معدنی)

• رنگ: نقرهای متالیک تا خاکستری تیره
• ترکیب اصلی: میکا و سایر کانیهای فلزی
• کاربردها:
  • صنایع تزیینی و ساخت زیورآلات دستساز
  • کاربرد در رنگسازی

این خاک به دلیل درخشندگی خاصش، یکی از زیباترین خاکهای هرمز محسوب میشود.

خاک هرمز؛ از هنر تا اقتصاد

مردم محلی سالهاست که از خاک هرمز نه تنها برای تزیین، بلکه برای تولید صنایع دستی و حتی غذا استفاده میکنند. نون خاکی یا نان خوراکی هرمز، که با ترکیب خاک سرخ و ادویه ها پخته میشود، یکی از جاذبه های منحصربه فرد این منطقه است. همچنین، هنرمندان با استفاده از خاکهای رنگی، آثار نقاشی و صنایع دستی زیبایی خلق میکنند که سوغات محبوب گردشگران است.

با وجود زیبایی خیره کننده خاک هرمز، برداشت بی رویه و فعالیتهای انسانی می تواند این میراث طبیعی را در معرض خطر قرار دهد. فرسایش خاک و تغییرات اقلیمی نیز از چالشهای پیشروی این پدیده نادر هستند. بنابراین، ضروری است که با مدیریت صحیح و ترویج گردشگری مسئولانه، از این گنجینه طبیعی حفاظت کنیم.

بحران برداشت خاک در تعطیلات عید

در روزهای تعطیلات عید ۱۴۰۴، تصاویری از برداشت خاک رنگی جزیره هرمز توسط گردشگران دوباره خبرساز شده است. در یکی از ویدئوها حتی درگیری بین مردم محلی و گردشگران بر سر ریختن خاک جزیره در بطری منتشر شده است.

همزمان با وایرال شدن این موارد، در فضای مجازی موجی جهت درخواست از گردشگران ایجاد شده که از آنها می‌خواهد با بیرون برون خاک جزیره به محیط‌زیست منطقه و طبیعت آسیب نزنند. اما برداشت خاک از یک منطقه و بردن آن با نقطه دیگری از کشور چه آسیبی می‌تواند در پی داشته باشد؟

مسیر دریای قشم به سمت هرمز جاذبه‌های زیادی ازجمله خاک‌های رنگارنگ زرد، نقره‌ای، سفید و قرمزدارد که برخی گردشگران به خاطر زیبایی و رنگارنگی آن بخشی از خاک را جمع می‌کنند و می‌برند؛ البته ناگفته نماند که برخی مردم محلی نیز از این راه کسب درآمد می‌کنند و انواع رنگهای مختلف خاک را که در شیشه جمع‌آوری کرده‌اند به گردشگران می‌فروشند.

 اما تغییر چهره طبیعی هرمز طی سال‌ها، نشان از آن دارد که برداشت خاک از این منطقه آسیب‌های متعدد زیست‌محیطی را در پی داشته است. باید این نکته را در نظر گرفت که شاید حجم جا‌به‌جایی خاک توسط مسافر بسیار کم باشد اما این عامل در کنار فرسایش‌های طبیعی و قرارگرفتن در دوران کم‌بارش موضوع تغییر چهره جزایر جنوب را تشدید می‌کند.

شاید این طور به نظر برسد که جابه‌جایی خاک‌های رنگی جزیره توسط مسافران، چون در مقیاس کم انجام می‌شود، هیچ تاثیری در نابودی این خاک ها ندارد اما طبق گفته کارشناسان باید برای تولید هر یک سانتی‌متر خاک در جزیره هرمز، سالها انتظار کشید؛ بنابراین جا‌به‌جایی این خاک ارزشمند حتی در اندازه اندک مخرب است. خاکی که حاصل ترکیب شیمیایی کانی‌های مختلف و زیستگاه جانداران ساحلی است امروزه به مراقبت بیشتری احتیاج دارد.

سخن پایانی

جزیره هرمز با خاکهای رنگارنگش، گویی بخشی از رؤیایی است که به واقعیت پیوسته است. این جزیره نه تنها یک مقصد گردشگری بینظیر، بلکه یک آزمایشگاه طبیعی برای زمین شناسان و هنرمندان محسوب میشود. اگر به دنبال تجربه ای فراموش نشدنی از طبیعت هستید، حتماً از این بهشت رنگها دیدن کنید و در عین حال، در حفظ آن کوشا باشید.

آیا شما تا به حال از جزیره هرمز دیدن کرده اید؟ نظرتان درباره خاکهای رنگارنگ این جزیره چیست؟ نظرات تان را با ما به اشتراک بگذارید!