جشن نوروز بل گیلان در نیمه مرداد ماه

در کاوش‌های باستان‌شناسی، گاه اشیایی از دل خاک بیرون می‌آیند که نشان می‌دهند ساکنان آن منطقه برای برگزاری آیین‌ها و مراسم خاصی از آن اشیا استفاده می‌کرده‌اند. این آیین‌ها گاه به منظور شکرگزاری و اهدای هدایا و قربانی به پیشگاه خدایان برگزار می‌شدند و گاه جنبه جشن‌ و پایکوبی‌ داشتند. متاسفانه بسیاری از این آیین‌ها در گذر تاریخ به دست فراموشی سپرده شده‌اند و تعداد بسیاری کمی مانند مراسم جشن سده و جشن چله تابستان با تلاش فرهنگ‌ دوستان حفظ شده‌اند که متاسفانه آن هم فقط در بعضی از استان‌ها برگزار می‌شوند. یکی از این آیین‌ها که هنوز هم در میان مردم گیلان گرامی داشته می‌شود و با گذشت هزار و پانصد سال همچنان طرفداران خاص خود را دارد؛ جشن نوروز بل است. این جشن نوعی آیین استقبال از سال نو محسوب می‌شود. با هومسا همراه شوید تا ببینم جشن نوروز بل چیست؟ و این مراسم چطور برگزار می‌شود؟

جشن نوروز بل چیست؟

خبرگزاری ایلنا: عکس از ابوذر حمیدی

آسمان و ستاره‌گان همواره جایگاه ویژه‌ای در میان اقوام مختلف خصوصا ایرانی‌ها داشته‌اند. دانشمندان بسیاری در طول تاریخ این سرزمین سعی کرده‌اند بر اساس گردش ماه و ستارگان، گاه‌شمارهایی را ایجاد کنند تا بتوانند حساب روزها، ماه‌ها و سال‌ها را داشته باشند و برای برگزاری مراسم‌ها و آیین‌های مختلف آماده شوند. گاه‌شمار گیلکی یا دیلمی یکی از قدیمی‌ترین و دقیق‌ترین گاه‌شمارهایی است که تاکنون باقی‌مانده است. طبق این گاه‌شمار آخرین روز از ماه اسپندار ما (آخرین ماه تقویم گیلکی) تحت عنوان نوروز بل جشن گرفته می‌شود. این جشن میان مردم گیلان، غرب مازندران، طالقان و مردم الموت قروین هنوز هم محبوب است و هرچند شیوه برگزاری آن کمی با آنچه نیاکان‌مان اجرا می‌کردند کمی متفاوت است اما همچنان محبوبیت خود را حفظ کرده است. این جشن در هفدهم مرداد ماه هر سال و با برپاداشتن آتش مقدس شروع می‌شود.

از نظر لغوی “بل” در زبان گیلکی به معنی کوهستان و “ول” به معنی آتش است. نوروز بل، را می‌توان معادل آتش نوروزی در نظر گرفت. نوروز بل مطابق با تقویم شمسی، مصادف با شانزدهم مرداد است و جشن نوروز بل در غروب روز هفدهم مرداد برگزار می‌شود. هرچند به واسطه سال‌های کبیسه ممکن است بین 13 تا 17 مردادماه متغیر باشد. مردم در این روز با برافروختن آتش و نواختن موسیقی و آوازخوانی جشن می‌گیرند. در این روز درست مانند نوروز بهترین لباس‌های خود را به تن می‌کنند و به یکدیگر تبریک می‌گویند.

بیشتر بخوانید: قلعه الموت قزوین

تاریخچه نوروز بل گیلان

گاه‌شمار گیلکی تفاوت‌هایی با تقویم شمسی دارد. طبق این گاه‌شمار هر سال دیلمی معادل 12 ماه برابر با 360 روز است. 5 روز اختلاف میان تقویم شمسی و گیلکی تحت عنوان “پنجیک” شناخته می‌شود و در انتهای ماه هشتم (مصادف با اسفند و فروردین) به این سال اضافه می‌شود. در صورتی که سال کبیسه باشد و اختلاف به 6 روز برسد، کل شش روز به ماه هشتم اضافه شده و به “ویشک” شناخته می‌شود.

حتما از خود می‌پرسید چرا آغاز سال دیلمی مصادف با مرداد ماه سال شمسی است؟ توضیح این موضوع کمی پیچیده است. اما به طور خلاصه باید بگوییم، در تقویم گیلکی که یکی از کهن‌ترین سالشمارهای ایرانی است، روز کبیسه در محاسبات سال منظور نمی‌شده و به همین دلیل هر چهار سال یک‌بار، تقویم یک روز جلو می‌افتاده است. به این ترتیب بعد از گذشت 929 سال، روز اول سال که در واقع همان روز اول فروردین در تقویم شمسی است به نیمه مرداد رسید. از آنجایی که این روز (نیمه مرداد) برای مردم گیلان یا همان دیلمیان نماد برداشت محصول، روزی و برکت بود، تصمیم گرفته شد تا با محاسبه سال‌های کبیسه، ترتیب روزهای سال به همان صورت باقی‌بماند و هر سال این روز را جشن بگیرند که با توجه به سال کبیسه‌ای که در آن قرار داشتند، ممکن بود مصادف با یکی از روزهای 13 تا 17 مرداد تقویم شمسی باشد.

تقویم گیلکی و ماه‌هایی که در پی هم می‌آیند

تقویم گیلکی یا دیلمی 12 ماه دارد. این ماه‌ها به ترتیب شامل نوروز ما، کورچ ما، اریه ما، تیر ما، موردال ما، شریر ما، امیر ما، اول ما، سیا ما، دیا ما، ورفن ما، اسفندار ما هستند. جشن نوروز بل در آخرین روز از ماه اسفندار ما و در آستانه سال و ماه جدید برگزار می‌شود.

در ادامه تاریخ مشخص هر یک از ماه‌های تقویم دیلمی را با تقویم شمسی مقایسه می‌کنیم.

آداب برگزاری نوروز بل گیلان

• برپایی آتش

آتش در فرهنگ باستانی ایران نقش بسیار مهمی داشته و مردمان ایران باستان آتش را که یکی از عناصر اصلی طبیعت است؛ نماد پاکی و پاکیزگی می‌دانستند. به همین دلیل در بسیاری از آیین‌ها و مراسم مختلف، برپاسازی آتش جزو ثابت مراسم بوده است. اما این تنها دلیل برپایی آتش در جشن نوروز بل نیست. ظاهرا در روزگاران قدیم برای اطلاع‌رسانی آغاز سال جدید از آتش استفاده می‌شده است. به این شکل که چوپانان ارشد (سرگالش‌ها) با پوشیدن شولا بر بلندترین نقطه منطقه می‌رفتند و با روشن‌کردن آتش سایر چوپانان را از شروع فصل کوچ و برداشت محصول اگاه می‌کردند.

• برگزاری جشن در میانه مرداد ماه

همانطور که قبلا توضیح دادیم، آغاز سال نو در تقویم دیلمی، 17 مردادماه است. این ماه برای کشاورزان منطقه، با برداشت محصول همراه است. در واقع نوروز بل بیش از آنکه نماد شروع و آغاز باشد، بیشتر پایان یک سال زحمت و تلاش کشاورزان است. در کشورهای بسیاری کشاورزان روزهای پایانی برداشت را جشن می‌گیرند.

• پیوند جشن بل نوروز با شاهنامه

در برخی از منابع دلیل برگزاری جشن نوروز بل، غلبه فریدون بر ضحاک ماردوش و نجات مردم عنوان شده است.

حال‌ و هوای جشن نوروز بل گیلان

حال و هوای جشن نوروز بل در میان دیلیمیان دست کمی از نوروز خودمان نداشته است. مردم خانه‌های خود را آب‌و‌جارو می‌کردند، لباس نو پوشیده و آماده می‌شدند تا از مهمانان نوروزی خود با انواع شیرینی و نان محلی پذیرایی کنند. خانم‌ها با آن لباس‌های رنگارنگ محلی جلوه دیگری به این جشن می‌بخشیدند. بعد از یک سال زحمت و تلاش، اکنون محصولشان آماده برداشت بود. عشایر بعد از تهیه کره، پنیر، دوغ و ماست محلی که در فصل بهار و در ارتفاعات آماده می‌کردند خود را به جلگه می‌رساندند. چوپانان با پوشیدن شولا و رفتن به ارتفاعات، آتش بزرگی برپا می‌کردند تا آمدن نوروز را به همگان اطلاع دهند.

مردم قدردانی و شکرگزاری خود را نشان داده و سهم مالیات خود را با گشاده‌دستی پرداخت می‌کردند. همه خوشحال و راضی بودند و آماده برای یک شروع دوباره. احتمالا حال‌وهوای برگزاری این جشن ناخودآگاه شما را یاد داستان سو‌وشون در لحظه برداشت محصول می‌اندازد. در کنار برپایی آتش، نوازندگان به نواختن موسیقی می‌پرداختند. به هر طرف که نگاه می‌کردید، مردمانی را می‌دیدید که با خوشرویی و لبخند بر لب، رسیدن سال نو را به یکدیگر تبریک می‌گفتند. با نزدیک شدن غروب آفتاب، با پرپایی یک آتش بزرگ و چرخیدن دور آن شروع به آواز خواندن می‌کردند. بسیاری از این آوازها دارای مفاهیم شکرکزاری بابت سالی که گذشت و درخواست نعمت و سلامتی برای سال آینده بودند.

یکی از زیباترین آیین‌های این مراسم پیشگویی توسط شعله‌های آتش بود. همکاری باد و آتش این دو عنصر قدرتمند طبیعت، خبرهای خوشی برای مردم داشت. اگر باد شعله‌ها را به سمت جنوب و کوهستان هدایت می‌کرد، نشان از زمستانی راحت و موافق می‌داد، اما حرکت شعله‌ها در جهات دیگر نماد زمستان سخت همراه با بارش برف و کولاک بود. هر چند بارش برف برای دیلمیان که کشاورز و دامپرور بودند و زندگیشان به طبیعت وابسته بود، خبر چندان بدی نبوده است.

این جشن و پایکوبی نیز با همه زیبایی‌هایش به پایان می‌رسید و شعله‌ها کم کم رو به خاموشی می‌رفتند، اما دل‌ها گرم و پر از امید بود و اراده‌ها محکم‌تر از همیشه.

جشن نوروز بل به شیوه امروزی

عکس از امیر جمال‌پور

نوروز بل با تلاش فرهنگ دوستان این مرزو‌بوم با شماره 1371 در فهرست آثار ناملموس ایرانی ثبت شد. در این روز مردم به شیوه نیاکان خود، نوروز را جشن می‌گیرند. شیرینی و نقل‌ونبات پخش می‌کنند و عید را به یکدیگر تبریک می‌گویند. ترانه‌هایی که سینه به سینه نقل شده و به روزگار ما رسیده‌اند همراه با موسیقی، دوباره خوانده می‌شوند. برپایی آتش همچنان آیین شکوهمند این مراسم است. اما دیگر از کوچ عشایر و برداشت محصول خبری نیست. با این وجود حضور جوانان حال‌وهوای خاصی به جشن می‌بخشد و این نوید را می‌دهد که نوروز بل برای سال‌های متمادی زنده خواهد ماند.

سخن آخر

نوروز بل، جشن سده، شب یلدا، هفت سین نوروزی، مهرگان و سایر آیین‌های ایران باستان، با معانی و مفاهیم عمیق خود یادگاری از نیاکان ما هستند و بخشی از هویت ما را شکل می‌دهند. چه خوب که جوانان این مرزوبوم همچنان به این آیین‌ها و برگزاری آن‌ها پایبند هستند و برای هرچه باشکوه‌تر برگزار کردن آن‌ها تلاش می‌کنند.

نوروز بل هر سال در شهرهای خاصی از گیلان از جمله دیلمان، سیاهکل وآستانه اشرفیه اجرا می‌شود و علاوه بر افراد محلی، مسافران و دوستداران آیین‌های باستانی در این مراسم شرکت می‌کنند. اگر شما هم دوست دارید شاهد برگزاری جشن نوروز در مردادماه باشید، می‌توانید با اجاره ویلا و سوئیت در استان گیلان، علاوه بر گذراندن تعطیلاتی هیجان‌انگیز، از دیدن مراسم نیز لذت ببرید.