صنایع دستی ایران ؛ نمایانگر فرهنگ و هنر ایران زمین

فرهنگ و هنر ایران با صنایع دستی گره خورده است و بخش بزرگی از گردشگری کشورمان با آن عجین شده است. صنایع دستی که قرن‌هاست مرزهای ایران را پشت سر گذاشته‌ و شهرت جهانی پیدا کرده‌اند. از فرش ایران که در دنیا زبانزد است، بگیرید تا پارچه‌های زربفت دوران ساسانی که امروزه دیگر نشانی از آن‌ها باقی نمانده است. صنایع دستی که بخشی از هویت کشور ایران را در خود جای داده است و همیت زیادی برای گردشگری کشورمان دارد. به دلیل این اهمیت، در این مطلب به سراغ مهم‌ترین انواع صنایع دستی ایران رفتیم و سعی کردیم به طور مختصر تعدادی از بهترین و معروف‌ترین صنایع دستی کشور را معرفی کنیم. دست‌ساخته‌هایی که تعدادی از آن‌ها به اندازه‌ای با ارزش بوده که به فهرست میراث جهانی یونسکو نیز راه پیدا کرده است و حالا جزوی از میراث جهانی بشر محسوب می‌شود. با ما در مجله گردشگری هومسا همراه شوید و گشتی در دنیای متنوع و رنگارگ صنایع دستی ایران بزنید.

1. قالی ایرانی

قالی ایرانی یا فرش ایرانی مشهورترین و مهم‌ترین صنایع دستی ایران است که قدمت آن به دوره هخامنشی باز می‌گردد. فرش دستباف ایرانی از دیرباز زبانزد خاص و عام بوده و این روزها خرید و فروش آن در سطح جهانی انجام می‌شود. قالی نقش بسیار مهمی در فرهنگ و هنر ایران بازی می‌کند و نمونه‌های نفیس و اعلای آن از قالب یک زیرانداز درآمده و تبدیل به یک اثر هنری شده‌اند که یا در موزه‌ها به نمایش در می‌آیند، یا به صورت تابلو فرش، جلوه‌ای تماشایی به خانه‌ها و عمارت‌ها می‌بخشند.

بیشتر قالی‌های ایرانی معمولا از پشم تهیه می‌شوند؛ اما بهترین و گرانقیمت‌ترین نوع فرش‌ها، آن‌هایی هستند که جنسی از ابریشم دارند. فرش ایرانی در طرح‌ها و رنگ‌های بسیار متنوعی بافته می‌شود که از مشهورترین آن‌ها می‌توان به طرح شاه عباسی، طرح اسلیمی، طرح بته جقه، طرح درختی، طرح ایلی و عشایری و طرح هندسی اشاره کرد.

مشهورترین قالی‌‌های ایران

تقریبا در سرتاسر ایران نوعی از قالی یا فرش بافته می‌شود اما قالی‌هایی که در شهرهای کاشان و اصفهان (اصفهان)، قم، تبریز و هریس (آذربایجان شرقی)، فارس (ایلات بختیاری)، کرمان، مشهد (خراسان)، ترکمن، همدان وکردستان بافته می‌شوند، شهرت جهانی دارند. در ادامه با تعدادی از مشهورترین قالی‌هایی ایران که در تمام جهان شناخته شده هستند، آشنا می‌شویم:

• قالی پازیریک

پازیریک مشهورترین فرش ایران است و به عنوان قدیمی‌ترین قالی جهان نیز شناخته می‌شود. قالی که گفته می‌شود قدمت آن به دوره هخامنشی باز می‌گردد و نقش‌ونگارهایی شبیه به آنچه در تخت جمشید وجود دارد، در آن دیده می‌شود.

• قالی اردبیل

قالی مشهور بعدی ایرانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه‌داری می‌شود و به خاطر اینکه قبلا در مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی فرش بوده است، به نام قالی اردبیل شناخته می‌شود. این قالی یکی از نفیس‌ترین و زیباترین فرش‌های جهان است و حتی تار و پود آن نیز از جنسی از ابریشم دارد.

• فرش بهارستان

فرش بهارستان که با نام‌های بهارخسرو، بهارکسری و مهستان هم شهرت دارد، یکی از مشهورترین آثار هنری ایران است. فرشی که در ایوان کسری قرار داشت و 140 متر طول و 27 متر پهنا داشت. فرشی بافته شده از ابریشم، طلا، نقره و جواهراتی مانند زمرد و مروارید که طرحی از یکی از باغ‌های بهشت را نشان می‌داد. این فرش در حمله اعراب به ایران به مدینه منتقل و در آنجا تکه تکه شد.

قالی شکارگاه که در موزه هنر و صنعت اتریش به نمایش درآمده و قالی چلسی که آن هم در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن قرار دارد، از دیگر قالی‌های مشهور ایران در سطح جهانی هستند.

2. نگارگری

نگارگری یا آن چیزی که بین مردم به عنوان مینیاتور رواج پیدا کرده، هنر کشیدن نقاشی، نقش و صورتگری است و یکی از مهم‌ترین هنرهایی است که در ایران قدیم رواج داشته است و این روزها بسیار کمتر کشیده می‌شود.

صفحه‌های کتابی که نگارگری شده‌اند، بسیار گران قیمت هستند و به عنوان یک صنایع دستی لوکس ایرانی به فروش می‌رسند. نگارگری ایرانی را می‌توان هم روی کاغذ و در قالب کتاب‌های علمی، ادبی، پزشکی اجرا کرد، هم اینکه آن را در ابعاد بزرگ‌تر روی پرده، بوم، مرقع و دیوار به نمایش درآورد.

کمال الدین بهزاد مشهورترین نگارگر ایرانی است و استاد فرشچان این روزها به عنوان معروف‌ترین نگارگر زنده ایرانی شناخته می‌شود.

معروف‌ترین نمونه‌های نگارگری تاریخ ایران

در ادامه با تعدادی از معروف‌ترین نمونه‌های نگارگری ایرانی آشنا می‌شویم.

• کتاب ارژنگ

کتاب ارژنگ نوعی نگارنامه یا کتاب مصور است که گفته می‌شود به دست مانی یکی از پیامبران ایرانی خلق شده است. مانی در کتاب ارژنگ از تصویر برای آموزش عقاید خود و دینی که آورده بود، استفاده کرد تا کار فهم این مفاهیم را برای پیروانش آسان‌تر کند. به عقیده بسیاری کتاب ارژنگ سرمنشا نگارگری ایرانی است و بر نگارگری ایرانی و مکتب‌های بعد از خود اثر زیادی گذاشته است.

• شاهنامه بایسنقری

نمی‌شود حرفی از نگارگری باشد و اسمی از شاهنامه بایسنقری به میان نیاید. تصاویر این کتاب در سبک هرات و به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا کشیده شده است و یکی از برترین آثار هنری ایران در جهان محسوب می‌شود. این کتاب در برنامه حافظه جهانی یونسکو نیز ثبت شده است و امروزه در کتابخانه کاخ موزه گلستان از آن نگهداری می‌شود.

• نقاشی‌های دیواری کاخ چهلستون

بسیاری از دیواره‌های کاخ‌ها و عمارت‌های ایرانی منقش به نگارگری ایرانی هستند؛ اما یکی از مشهورترین دیوارنگاره‌های کشورمان در کاخ چهلستون به چشم می‌خورد. نگارگری‌هایی که تصاویری از جنگ‌ها و بزم‌های شاهان صفوی را به نمایش می‌گذارد و در نوع خود بی‌نظیر و تماشایی هستند.

3. سفال گری

در قدم بعدی به سراغ هنر باستانی سفال‌گری می‌رویم. سفال از دیرباز با مردم ایران همراه بوده و هنوز هم به عنوان یک صنایع دستی ارزشمند در میان ایرانی‌ها و گردشگران خارجی شناخته می‌شود.

سفال‌گری، همان‌طور که می‌دانید هنر ساخت ظروف با گل است و قدمت این نوع صنایع دستی در ایران به بیش از 10 هزار سال می‌رسد. شوش میزبان قدیمی‌ترین چرخ سفال‌گری و کوره پخت سفال در جهان است و قدیمی‌ترین ظرف‌های سفالی منقوش جهان هم در ایران پیدا شده‌اند.

مشهورترین نمونه‌های سفالینه ایران

از بین معروف‌ترین شهرها و مناطق ایران که هنوز هنر سفال‌گری در آن‌ها رواج و شهرت جهانی دارد، می‌توان به شهر لالجین همدان، روستای مند گناباد، روستای کلپورگان سیستان و بلوچستان، روستای شهوار میناب، روستای زنوز تبریز، قم، استان‌های مازندران و گیلان، شهرضا اصفهان و سمنان اشاره کرد.

به سراغ هر موزه‌ای از ایران که بروید حتما یک یا چند ظرف سفالینه قدیمی متعلق به روزگاران دور یا نزدیک مشاهده می‌کنید؛ اما برخی از سفالینه‌های ایران از بقیه شهرت بیشتری دارند که در ادامه به طور مختصر با آن‌ها آشنا می‌شویم.

بیشتر بخوانید: سوغات و صنایع دستی کردستان

• جام انیمیشن

جام انیمیشن یک ظرف سفالین با 5000 سال قدمت است که از گوری در شهر سوخته کشف شد. مهم‌ترین جذابیت و اهمیت این جام، که آن را از دیگر سفالینه‌های ایران متمایز می‌کند، نقش بدنه آن است. نقشی با یک بز که در 5 حرکت به سمت درختی می‌جهد و برگ این درخت را به دهان می‌گیرد. بر اساس تحقیقاتی که انجام شده این قدیمی‌ترین ایده برای ساخت انیمیشن یا تصاویر محرک است. برای دیدن این جام باید به موزه ایران باستان، یکی از مهم‌ترین موزه‌های ایران بروید.

• گال اونتاش

اثر سفالینه مهم بعدی ایران گاو گال اونتاش است که از محوطه چغازنبیل به دست آمده است و امروز در موزه ایران باستان از آن نگهداری می‌شود. این گاو جنسی از سفال پخته شده لعاب‌دار دارد و به نظر می‌رسد کارش نگهبانی از معبد چغازنبیل بوده است. علاوه بر قدمت و زیبایی گاو، اهمیت این سفالینه ایرانی در کتیبه به خط عیلامی است که بر پشت آن دیده می‌شود و نشان دهنده استفاده از خط در هزاران سال پیش است.

• ریتون یا تکوک سفالی

تکوک‌ها نوعی جام هستند که معمولا بزرگان و شاهان از آن استفاده می‌کردند تا از میزان شربتی که مصرف می‌کنند، اطلاع داشته باشند و در نوشیدن افراط نکنند. شکل این جام‌ها به مانند شیپور بوده و در قسمت پایانی قطر کمتری داشته که معمولا با شمایلی از یک حیوان تزئین می‌شده است. تکوک‌ها از جنس‌های مختلفی ساخته می‌شدند و معمولا جنسی از فلز داشتند؛ اما یک نمونه ریتون سفالی در کلاردشت مازندران پیدا شده است که جنسی از سفال دارد و قدمت آن به دوره مادها باز می‌گردد. ساغر این ریتون (جایی که نوشیدنی در آن ریخته می‌شد) از بدن آن جدا نیست و خود مجسمه ساغر، بخشی از این ریتون محسوب می‌شود.

4. میناکاری

میناکاری یا میناگری یکی دیگر از مهم‌ترین انواع صنایع دستی ایران با سابقه 5000 هزار ساله است. میناکاری در گروه صنایع دستی فلزی قرار می‌گیرد و روی فلزهایی مانند مس، طلا و نقره قابلیت اجرا دارد. میناکاری را بیشتر ما به رنگ آبی لاجوردی می‌شناسیم اما ظروف میناکاری شده به رنگ طلایی، سبز، زرد، مشکی و صورتی هم در بازار دیده می شود. اصفهان قلب میناکاری دنیاست و بهترین نمونه‌های میناکاری در این شهر ساخته می‌شود.

5. خاتم کاری

خاتم کاری نوعی صنایع دستی چوبی است و ساخت آن در اصفهان، شیراز و تهران رواج دارد. برای ساخت خاتم، چندضلعی‌های منظمی از جنس‌های مختلف را در کنار هم می‌چینند تا در نهایت به شکل نهایی که می‌خواهند برسند. خاتم در رنگ های متنوعی به بازار عرضه می شود و در ساخت آن از مواد اولیه گوناگون با رنگ‌های متفاوتی استفاده می‌شود. ساخت یک خاتم زمان زیادی از هنرمند خاتم‌کار می‌گیرد و به دقت زیادی نیاز دارد. معمولا در ساخت خاتم از مصالح چوبی مانند چوب گردو، عناب، آبنوس و انواع استخوان مانند عاج فیل، استخوان شتر و اسب استفاده می‌شود.

اگر عازم سفر شیراز هستید و دوست دارید پیش از سفر گشتی در دنیای سوغات و صنایع دستی این شهر بزنید، خواندن مطلب معرفی سوغات شیراز هومسا با به شما توصیه می‌کنیم.

مشهورترین نمونه های خاتم کاری‌ ایران

منبر خاتم‌کاری‌ شده‌ای که در مسجد عتیق شیراز قرار دارد، مشهورترین نمونه خاتم‌کاری در ایران محسوب می‌شود. این منبر قدمتی 1000 ساله دارد. درهای تالار آینه کاخ گلستان نیز با هنر خاتم‌کاری تزئین شده است.

6. مرصع کاری

به هر آن چیزی که با جواهر تزئین شود، مرصع می‌گویند و هنر مرصع‌کاری هم به معنی نشاندن جواهر روی ظروف، زیورآلات و اشیاءتزئینی است. از مرصع‌کاری با نام‌های جواهرنگاری، نگین‌کاری یا مخراج‌کاری هم یاد می‌کنند. مرصع کاری یکی از شاخه‌های انواع صنایع دستی سنگی است و در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد. سنگ‌هایی که بیشتر در مرصع‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرند، عقیق جگری، فیروزه، الماس، یاقوت و یشم است.

بهترین نمونه های مرصع کاری ایران

برای دیدن بهترین نمونه‌های مرصع کاری ایران باید خود را به موزه جواهرات ملی برسانید. تخت نادری، شمشیر جواهرنشان، کره جواهرنشان، تاج‌های سلطنتی همگی نمونه‌هایی عالی از مرصع کاری هستند که در این موزه می‌توانید از دیدن‌شان نهایت لذت را ببرید و با هنر هنرمندان ایران زمین بیشتر آشنا شوید.

7. پارچه قلمکار

پارچه قلمکار نوعی پارچه پر نقش‌ونگار است که با هنر چاپ یا زدن نقش روی پارچه تهیه می‌شود. از قلمکاری با نام چیت‌سازی هم یاد می‌کنند. از این پارچه می‌توان به عنوان رومیزی، روتختی، سجاده، سفره، رویه لحاف، رویه پشتی، دستمال، روسری و غیره استفاده کرد. اصفهان مهد قلمکاری ایران است و بهترین نمونه‌های پارچه‌های قلمکار در این شهر پیدا می‌شود.

بیشتر بخوانید: صنایع دستی اصفهان

8. ترمه

ترمه یکی از نفیس‌ترین پارچه‌های ایرانی است که بسیاری از گردشگران خارجی در سفر به ایران حتما یک نمونه از آن را با خود سوغات می‌برند. این پارچه که بهترین نوع آن در یزد تهیه می‌شود، الیافی بسیار لطیف دارد و در رنگهای متنوعی به بازار عرضه می‌شود. مرغوب‌ترین نوع ترمه در یزد بافته می‌شود و مواد اولیه آن شامل کرک، پشم یا ابریشم است. ترمه رویی کاملا صاف و یکدست دارد و معروف‌ترین طرح آن بته جقه است.

بیشتر بخوانید: اگر دوست دارید با دیگر صنایع دستی یزد آشنا شوید؛ خواندن مطلب سوغات و صنایع دستی یزد را از دست ندهید.

9. چرم دوزی

چرم دوزی یا سراجی سنتی، هنر دوخت و دوز محصولات چرمی با کمک دست و ابزارآلات ساده است. مهم‌ترین محصولات چرم دوزی ایرانی کیف و کفش است که در برخی از شهرهای ایران با کیفیت بسیار بالایی تهیه می‌شود. شهرهای همدان، تبریز، مشهد و اصفهان از قدیم در سراجی شهرت زیادی داشتند و هر کس در این شهرها به کار چرم دوزی مشغول بود با نام فامیل سراجی شناخته می‌شد.

شهرهای ثبت جهانی صنایع دستی ایرانی

ایران در صنایع دستی یکی از غنی ترین کشورهای جهان است و به همین دلیل شهرها و روستاهای زیادی از کشورمان با اسم یکی از صنایع دستی معروف در فهرست جهانی میراث یونسکو به ثبت رسیده‌اند. در لیست زیر با شهرها و روستاهایی آشنا می‌شوید که در سال‌های گذشته توانسته‌اند وارد این لیست شوند و میراث‌شان را در سطح جهان معرفی کنند:

• ملایر: شهر جهانی مبل و منبت
• اصفهان و شیراز: شهرهای جهانی صنایع دستی
• مشهد: شهر جهانی گوهرسنگ
• زنجان: شهر جهانی ملیله
• تبریز: شهر جهانی فرش
• آباده: شهر جهانی منبت
• سیرجان: شهر جهانی گلیم
• لالجین: شهر جهانی فرش
• میبد: شهر جهانی زیلو
• مریوان: شهر جهانی کلاش

روستاهای ثبت جهانی صنایع دستی ایرانی

• روستای خراشاد: روستای جهانی توبافی (حوله بافی)
• روستای قاسم آباد: روستای جهانی چادرشب بافی
• روستای کلپورگان: روستای جهانی سفال

در سفرهایی که به نقاط مختلف ایران دارید، حتما برای کشف صنایع دستی خاص آن منطقه زمان بگذارید و از این طریق درباره جامعه محلی مقصدتان اطلاعات بیشتری به دست بیاورید. با این کار می‌توانید هم به اقتصاد محلی شهری که به آن سفر کرده‌اید، کمک کنید و هم فرهنگ و هنر ایران زمین را از خطر فراموشی نجات دهید.

سوالات متداول

معروف ترین صنایع دستی ایران کدامند؟

قالی ایرانی، نگارگری، سفال گری، میناکاری، خاتم کاری، مرصع کاری، پارچه قلمکار، ترمه، چرم دوزی و…